AI video slop is everywhere, take our quiz to try and spot it

https://www.npr.org/2025/11/30/nx-s1-5610951/fake-ai-videos-slop-quiz AI video slop is everywhere, take our quiz to try and spot it November 30, 20255:00 AM ET By Geoff Brumfiel, Sanidhya Sharma There are a few simple dos and don'ts you can use to try and evaluate the authenticity of what you see online. Don't assume everything is fake With so much slop in our feeds, it's easy to think that everything you see online is fake. But that bias is just as dangerous as believing everything you see is real, warned Kolina Koltai, a senior investigator at Bellingcat, an organization that specializes in open-source investigations. Bystander videos remain an extremely important source of evidence for misdeeds by individuals and law enforcement. When people stop believing those videos, researchers call it the "liar's dividend" because it makes it easier for bad actors to claim real events are fake to evade responsibility. "I think that's one of the bigger risks when it comes to this kind of content," said Koltai. "It's not that someone's going to believe a fake video, it's that people won't believe real videos." Koltai and others say it's especially important to carefully consider videos that might provoke a strong emotional response or run contrary to your beliefs. Real videos are often complicated situations that can provoke a response that challenges our understanding of the world. That being said, many fake videos are designed to do just that, in order to drive engagement. Do pay attention to some simple features of the video AI-generated videos are already excellent and improving quickly, said Hany Farid, a professor at the University of California, Berkeley who studies manipulated media. Even experts can be duped, he said. "I've been doing this every day for a long time, and it's really hard. It's really hard." But there are some fairly straightforward features that can clue you in to whether the content you're watching might be AI. The biggest tip is the video length. Most companies limit the lengths of AI videos "because making these videos is computationally very expensive," Farid said. Many videos end up being just 8-10 seconds in length. While it is possible to cobble together a longer video with a bunch of short cuts, "when you see those little bite-sized videos, it's a good indication that you should take a breath." Length isn't the only thing; AI-generated videos tend to perfectly frame their subject, said Farid. The main characters in the video are prominently featured, and the action starts and stops cleanly, even if the video is short. That's one reason the quiz video of the New York City police officer shouting at ICE agents is obviously fake. "It has that kind of almost professional look to it," he said. The position of the camera can also be strange–is it too close to the subjects of say, an ICE raid? Or does it move too smoothly to follow a running animal as if it's on a gimbal? Those could be clues it's generated by AI. Do check the context The features of a video are important, but the place it's being shared can sometimes matter even more, said Caulfield. Checking where a video was posted and even simply looking at the comments can provide powerful clues. For example, the second video of an ICE raid in the quiz came from a Reddit community for the Logan Square neighborhood of Chicago. Similarly, look at who posted the video. If they have other sorts of content on their feed than just immigration raids, it lends credibility to the idea that they witnessed the raid. "It might be easy to fake a video but it's hard to get into a time machine and build yourself ten years of history talking about Chicago hot dogs," Caulfield said. If you're unsure whether the video you're seeing was originally posted by the account you're watching, try a simple reverse image search on Google or another platform. Often such searches can turn up the original post, other videos from the same event or news reports that either confirm or refute the video. Both the Logan Square ICE raid and the moose eating popcorn were reported by the media at the time they happened. Conversely, identifying an AI video is often as simple as looking carefully at the account that posted it. It's common for accounts to identify their content as AI-generated in their profile description, said Koltai. Even if they don't, checking the comments can often reveal that many people believe a video is AI-generated. Don't feel like you have to share it, especially if you have doubts Finally, all three researchers agree that in an age where algorithms reward speed over accuracy, sharing is not really caring. Much of the AI content being shared online is engagement bait, said Koltai. Its creators "often have a monetary incentive to get you to like, comment, and share, because it often results in them making more money," she said. When in doubt, Caulfield said, the best thing may be to wait. "You don't necessarily have to be the first one to share this thing, you can be the person who waits," he said. Often within a matter of hours, a video of an event will be confirmed by corroborating videos or news reports. Many people might not think it matters whether you share an AI video of bunnies jumping on a trampoline, or a cat snatching a snake from its owner's bed, but experts agree that it does. When people are duped by AI videos, it erodes faith in the videos that matter. "People are like oh is it really that big a deal?" she said. But Koltai said everyone should be worried. "If we are unable to tell what's real and what's unreal online? That to me is really incredibly dangerous." Hany Farid agrees: "Every one of those likes, clicks, shares, engagements, you're part of the problem at this point," he said.

Chomsky with Epstein

https://www.theguardian.com/us-news/2025/nov/22/noam-chomsky-jeffrey-epstein-ties-emails Chomsky had deeper ties with Epstein than previously known, documents reveal Ramon Antonio Vargas Sat 22 Nov 2025 08.00 EST The prominent linguist and philosopher Noam Chomsky called it a “most valuable experience” to have maintained “regular contact” with Jeffrey Epstein, who by then had long been convicted of soliciting prostitution from a minor, according to emails released earlier in November by US lawmakers. Such comments from Chomsky, or attributed to him, suggest his association with Epstein – who officials concluded killed himself in jail in 2019 while awaiting trial on federal sex-trafficking charges – went deeper than the occasional political and academic discussions the former had previously claimed to have with the latter. Chomsky, 96, had also reportedly acknowledged receiving about $270,000 from an account linked to Epstein while sorting the disbursement of common funds relating to the first of his two marriages, though the Massachusetts Institute of Technology (MIT) professor has insisted not “one penny” came directly from the infamous financier. The emails disclosed on 12 November by the Republican members of the US House oversight committee generally detailed the correspondence Epstein had with political, academic and business luminaries, including the Bill Clinton White House’s treasury secretary Larry Summers and Steve Bannon, the longtime ally of Donald Trump. Further, they reveal Epstein and Chomsky were close enough to discuss musical interests and even potential vacations. Perhaps the most telling of the Chomsky-related documents in question was a letter of support for Epstein attributed to Chomsky with the salutation “to whom it may concern”. It is not dated, but it contains a typed signature with Chomsky’s name and citing his position as a University of Arizona laureate professor, a role he began in 2017, as first reported by the Massachusetts news outlet WBUR. Epstein pleaded guilty in 2008 in Florida to state charges of solicitation of prostitution and solicitation of prostitution with a minor. He served 13 months of an 18-month sentence and was released in July 2009. “I met Jeffrey Epstein half a dozen years ago,” read the letter of support from Chomsky that was reviewed by the Guardian after its Republican House oversight committee release. “We have been in regular contact since, with many long and often in-depth discussions about a very wide range of topics, including our own specialties and professional work, but a host of others where we have shared interests. It has been a most valuable experience for me.” It is unclear whether Chomsky sent the letter to anyone. Nonetheless, it exalts Epstein for teaching Chomsky “about the intricacies of the global financial system” in a way “the business press and professional journals” had not been able to do. It boasted about how well connected Epstein was. “Once, when we were discussing the Oslo agreements, Jeffrey picked up the phone and called the Norwegian diplomat who supervised them, leading to a lively interchange,” the letter read. The letter recounted how Epstein had arranged for Chomsky – a political activist, too – to meet with someone he had “studied carefully and written about”: the former Israeli prime minister Ehud Barak. Epstein had – “with limited success” – aided efforts from Chomsky’s second wife, Valeria, to introduce him “to the world of jazz and its wonders”, the letter continued. It concluded, “The impact of Jeffrey’s limitless curiosity, extensive knowledge, penetrating insights and thoughtful appraisals is only heightened by his easy informality, without a trace of pretentiousness. He quickly became a highly valued friend and regular source of intellectual exchange and stimulation.” Another notable communication involving Chomsky and Epstein is a 2015 email in which the latter offers the former use of his residences in New York and New Mexico. The emails don’t indicate whether Chomsky took advantage of the offer, whose particulars surfaced as certain officials are striving to investigate allegations of crimes by Epstein at a ranch compound he owned outside Santa Fe, New Mexico. Interest in the Epstein case has surged in recent months after Trump – a former friend of his – pledged to release a full list of the late financier’s clients while successfully running for a second presidency in 2024. However, after he took office in January, Trump’s justice department declared no such list existed and said that it would not be releasing any additional files related to Epstein’s prosecution, igniting a bipartisan furor that the president sought to dismiss as a Democratic “hoax”. Yet the pressure was enough that Trump on Wednesday signed a legislative bill directing his justice department to release more of what has come to be collectively known as the Epstein files. Chomsky is not the only renowned Massachusetts academic to be ensnared in the Epstein scandal. On Wednesday, Larry Summers relinquished a teaching role at Harvard University – where he was once president – after his email correspondence with Epstein revived questions about their relationship. A statement that MIT provided to WBUR and the Guardian declined to comment on Chomsky but said the university in 2020 had reviewed its contacts with Epstein. “Following that review, MIT took a number of steps, including enhancements to our gift acceptance processes and donating to four nonprofits supporting survivors of sexual abuse,” the statement said. The University of Arizona did not immediately reply to a request for comment on Chomsky. Neither did Chomsky. Nor did Valeria Wasserman Chomsky, who is a spokesperson for her husband – and in January 2017 sent an email to Epstein apologizing for not wishing him a happy birthday a couple of days earlier. “Hope you had a good celebration!” she wrote to Epstein, according to the emails released by House oversight committee Republicans. “Noam and I hope to see you again soon and have a toast for your birthday.” Chomsky hasn’t spoken publicly since he was reported in 2024 to be convalescing in Brazil after a stroke. Anna Betts contributed reporting

Thanksgiving Day -- Thankful ?

https://thuvienhoasen.org/a43318/con-duong-nuoc-mat-tan-tham-kich-lich-su-cua-nguoi-da-do-cherokee Con Đường Nước Mắt – Tấn Thảm Kịch Lịch Sử Của Người Da Đỏ Cherokee 27/11/202510:43 SA(Xem: 292) Nhân ngày Thanksgiving – Ngày lễ Tạ ơn của Hoa Kỳ chúng tôi giới thiệu về Con Đường Nước Mắt (Trail of Tears) - một trong những chương đen tối nhất trong lịch sử Hoa Kỳ, liên quan đến việc cưỡng chế di dời hàng chục ngàn người bản xứ Mỹ (Native Americans) khỏi vùng đất tổ tiên của họ ở Đông Nam bộ nước Mỹ vào những năm 1830. Người bản xứ Cherokee bị quây lại trong các trại nhỏ không khác gì súc vật. Không chỉ vậy, họ không được phép thu dọn đồ đạc hay chuẩn bị lương thực, vật dụng cho chuyến hành trình và phải ra đi ngay lập tức. Những ngôi nhà của họ nhanh chóng bị cướp bóc và đốt phá...Ban Biên Tập Thư Viện Hoa Sen. …CON ĐƯỜNG NƯỚC MẮT TẤN THẢM KỊCH LỊCH SỬ CỦA NGƯỜI DA ĐỎ CHEROKEE BỐI CẢNH LỊCH SỬ -Từ cuối thế kỷ 18, người da trắng định cư Mỹ liên tục mở rộng về phía Tây, gây áp lực lớn lên các bộ lạc bản xứ ở khu vực Đông Nam (đặc biệt là các bang Georgia, Alabama, Tennessee, North Carolina, Florida). -Năm 1830, Tổng thống Andrew Jackson ký Đạo luật Di dời Người da đỏ (Indian Removal Act), cho phép chính phủ liên bang ép các bộ lạc ký hiệp ước nhượng đất tổ tiên để đổi lấy đất ở phía Tây sông Mississippi (khu vực ngày nay là Oklahoma), được gọi là “Indian Territory”. -Nhiều bộ lạc phản đối, đặc biệt là bộ lạc Cherokee – một trong “Ngũ Đại Bộ lạc Văn minh” (Five Civilized Tribes: Cherokee, Choctaw, Chickasaw, Creek, Seminole). Người Cherokee đã hội nhập rất sâu (có chữ viết riêng do Sequoyah sáng tạo, hiến pháp, báo chí, trường học...), thậm chí thắng kiện tại Tòa án Tối cao Mỹ (vụ Worchester v. Georgia 1832) khẳng định họ có quyền ở lại đất Georgia. Tuy nhiên, Tổng thống Jackson phớt lờ phán quyết nổi tiếng với câu nói: “Tòa án trưởng John Marshall đã đưa ra phán quyết, giờ để ông ấy đi thực thi nó đi”. … …CUỘC HÀNH TRÌNH CHEROKEE TRÊN CON ĐƯỜNG NƯỚC MẮT (1838–1839) Đây là cuộc di dời nổi tiếng và bi thảm nhất trong toàn bộ chính sách Indian Removal. … Bản đồ chi tiết các tuyến đường Cherokee trên Trail of Tears (1838–1839) Có 3 tuyến đường chính mà người Cherokee bị ép đi từ vùng Đông Nam đến Indian Territory (Oklahoma ngày nay). Dưới đây là mô tả chi tiết từng tuyến kèm các điểm dừng quan trọng nhất (được đánh dấu trên Trail of Tears National Historic Trail ngày nay). Bản đồ chính thức của National Park Service (rất chi tiết, có đánh số từng đoạn đường) → https://www.nps.gov/trte/planyourvisit/maps.htm (Tải file PDF “Trail of Tears National Historic Trail Map” – có cả 3 tuyến) NHẬT KÝ CỦA SAMUEL CLOUD – MỘT CẬU BÉ CHEROKEE 9 TUỔI TRÊN CON ĐƯỜNG NƯỚC MẮT (1838–1839) Đây là một trong những chứng từ cảm động nhất còn lưu lại, được cậu bé Samuel Cloud (sau này kể lại khi đã trưởng thành) viết dưới dạng thư gửi cho em trai nhỏ ở lại Bắc Carolina. Bản gốc được ghi chép bằng chữ Cherokee syllabary, sau được dịch sang tiếng Anh và phổ biến rộng rãi trong cộng đồng Cherokee và các bảo tàng Trail of Tears. Dưới đây là bản dịch sát nghĩa sang tiếng Việt (được nhiều trường học Mỹ dùng để dạy về Trail of Tears): ________________________________________ Tháng Mười 1838 Hôm nay lính đến nhà mình lúc mặt trời vừa lên. Mẹ đang nấu ngô thì họ đạp cửa xông vào, la hét. Họ không cho chúng tôi mang theo gì cả, chỉ có quần áo trên người. Ba bị trói tay vì dám nói “đây là nhà của chúng tôi”. Em bé mới sinh của chị đang khóc. Họ lùa tất cả chúng tôi ra đường như lùa bò. Tôi ngoái lại nhìn lần cuối, thấy ngôi nhà nhỏ của chúng tôi bốc cháy. Tháng Mười một 1838 Họ nhốt chúng tôi trong một cái chuồng gỗ lớn ở Fort Marr. Mưa suốt ngày đêm, nước ngập đến mắt cá. Có một bà cụ nằm chết ở góc chuồng, không ai dám lại gần. Mẹ ôm tôi ngủ để tôi khỏi lạnh. Mỗi ngày họ phát một ít ngô rang và thịt ôi. Tôi thấy một bé gái nhỏ hơn tôi ngã xuống bùn và không dậy nữa. Tháng Mười hai 1838 Chúng tôi bắt đầu đi bộ. Đoàn có hơn một ngàn người. Tôi đếm được 13 cái xác bên đường chỉ trong ngày đầu tiên. Giày tôi rách toạc, chân chảy máu. Mẹ xé áo cho tôi quấn chân. Có những đêm lạnh đến nỗi nước mũi đóng băng trên mặt. Tôi nghe người lớn thì thầm rằng chúng tôi đang đi đến nơi “không có ngày mai”. Một hôm sông Mississippi đóng băng. Quân lính bắt chúng tôi đi qua. Băng vỡ. Tôi thấy một người mẹ ôm con nhỏ bị nước cuốn trôi. Cô ấy không kêu, chỉ nhìn theo cho đến khi chìm hẳn. Tháng Một 1839 Tôi không còn đi được nữa. Mẹ cõng tôi trên lưng. Mẹ gầy đến chỉ còn da bọc xương. Một đêm mẹ hát ru tôi bài hát cũ của bà ngoại, giọng khàn đặc vì lạnh. Mẹ nói: “Con phải sống, Samuel, để kể lại cho người khác nghe rằng chúng tôi đã từng có nhà”. Tháng Hai 1839 Mẹ chết sáng nay. Mẹ nằm xuống bên đường, mắt vẫn mở nhìn trời. Tôi ngồi bên mẹ suốt ngày cho đến khi lính kéo tôi đi. Tôi không khóc được nữa, nước mắt đã đông thành đá trong mắt tôi. Tôi giữ lại một mảnh váy nhỏ của mẹ, màu xanh mà mẹ mặc ngày chúng tôi bị lùa ra khỏi nhà. Tháng Ba 1839 Hôm nay chúng tôi đến nơi. Họ gọi đây là “Indian Territory”. Không có nhà, không có cây, chỉ có đất đỏ và gió lạnh. Tôi 9 tuổi mà đã thấy quá nhiều người chết. Tôi chôn mảnh váy xanh của mẹ dưới một gốc cây sồi nhỏ. Tôi thì thầm với mẹ: “Con đã đến nơi rồi, mẹ ơi. Giờ mẹ có thể ngủ”. Em yêu quý, Nếu một ngày nào đó em đọc được những dòng này, hãy nhớ rằng chúng tôi đã từng có một ngôi nhà đẹp ở núi, có suối trong và rừng đầy nai. Hãy nhớ rằng người Cherokee không bao giờ đầu hàng, dù họ giết chúng tôi trên từng bước đường. Anh của em, Samuel Cloud (Người đi trên Con Đường Chúng Tôi Khóc) Samuel Cloud sống sót, lớn lên ở Oklahoma, trở thành thầy giáo và là một trong những người đầu tiên ghi chép lại chứng từ sống của Trail of Tears bằng chữ viết Cherokee. Ông mất năm 1907, để lại lời nhắn cuối cùng: “Hãy kể cho con cháu các bạn nghe, để không ai được phép quên.” Ngày nay, câu chuyện của Samuel Cloud được khắc trên bia đá tại nhiều điểm dừng chân của Trail of Tears National Historic Trail, đặc biệt ở Mantle Rock (Kentucky) và Bảo tàng Cherokee Nation (Tahlequah, Oklahoma).

The American Revolution, a Documentary by Ken Burns

https://www.npr.org/2025/11/12/nx-s1-5606359/ken-burns-american-revolution-review https://www.pbs.org/video/episode-1-introduction-dpnsre/ https://www.pbs.org/video/the-american-revolution-episode-1-in-order-to-be-free/ .....

Ngập lụt đô thị không chỉ đến từ mưa lớn hay lũ thượng nguồn

https://tienphong.vn/ngap-lut-do-thi-khong-chi-den-tu-mua-lon-hay-lu-thuong-nguon-post1796710.tpo Nguyễn Hoài (thực hiện) 16/11/2025 17:00 TP - TS Tô Văn Trường, chuyên gia về môi trường và tài nguyên nước, cho rằng, tình trạng ngập lụt nghiêm trọng tại nhiều đô thị thời gian qua không chỉ đến từ mưa lớn hay lũ thượng nguồn mà còn bắt nguồn từ “nhân tai” như quy hoạch thiếu tầm nhìn, bê tông hoá tràn lan… Ông cho rằng, đã đến lúc cần thay đổi tư duy chống ngập, chống bão sang tư duy thích ứng và quản trị rủi ro. TS Tô Văn Trường chia sẻ với Tiền Phong góc nhìn về vấn đề ngập lụt đô thị cũng như các giải pháp thích ứng với thiên tai ngày càng dị thường, khốc liệt. Hệ quả của mô hình phát triển phi bền vững Thưa ông, thời gian qua, nhiều đô thị ở nước ta đối mặt tình trạng ngập lụt nghiêm trọng như Thái Nguyên, Bắc Ninh, Huế, Đà Nẵng… Đâu là nguyên nhân của tình trạng này, theo ông? Như chúng ta biết, thời gian qua, nhiều khu vực ở trong nước đón mưa lớn kỷ lục. Tại Thái Nguyên và Bắc Ninh, hoàn lưu cơn bão Matmo đã gây ra mưa rất lớn khiến hai địa phương này hứng chịu ngập lụt diện rộng; riêng tại Thái Nguyên ngập sâu hơn cả năm 2024 khi siêu bão Yagi tàn phá. Những ngày cuối tháng 10 và đầu tháng 11, mưa lớn liên tục cũng gây ra lũ kỷ lục và ngập lụt diện rộng, kéo dài tại Huế, Đà Nẵng, để lại hậu quả rất nặng nề. Tuy nhiên chúng ta phải nhìn nhận, ngập lụt hôm nay không chỉ là thiên tai đơn thuần, mà là hệ quả của mô hình phát triển phi bền vững. Chính con người vì chặt rừng, bít kín những nơi cần thoát nước, xây dựng tràn lan ven biển nên đã làm đứt gãy cơ chế tự bảo vệ của tự nhiên. Chúng ta tự dấn thân vào vùng nguy hiểm, rồi gọi đó là thảm họa. Chúng ta cũng phải nhìn nhận, ngập lụt ở Việt Nam hôm nay không chỉ đến từ mưa lớn hay lũ thượng nguồn. Tại các đô thị, nguyên nhân chủ yếu nằm ở quy hoạch thiếu tầm nhìn, bê tông hóa tràn lan, san lấp ao hồ, hệ thống thoát nước cũ kỹ và bị lấn chiếm. Tại nông thôn, nơi từng là vùng trũng tự nhiên điều tiết nước cũng đang bị thu hẹp bởi các khu công nghiệp và khu dân cư mọc lên thiếu kiểm soát. Trên góc độ liên vùng, chúng ta thấy lũ ở miền Trung không chỉ vì mưa cực đoan mà còn do phá rừng, hồ chứa vận hành thiếu đồng bộ. Ngập ở đồng bằng sông Cửu Long không chỉ vì nước từ thượng nguồn sông Mekong, mà còn do triều cường, nước biển dâng, lòng sông hạ thấp và sụt lún đất. Con người đã làm “cứng hoá” tự nhiên và loại bỏ khả năng thích ứng nội sinh của môi trường nước. Do đó, thiên tai hiện nay đã trở thành rủi ro kép vừa do tự nhiên, vừa do con người gây ra. Cần chấm dứt việc san lấp ao hồ, kênh rạch để làm dự án bất động sản Vậy theo ông, chúng ta cần triển khai các giải pháp gì để giảm thiểu úng ngập đô thị trong bối cảnh thiên tai ngày càng dị thường và khốc liệt? Khi bàn đến chống ngập, không thể chỉ nhìn từ góc độ thủy lợi. Cần một cách tiếp cận tổng thể hơn, bao trùm cả quy hoạch đô thị, quản lý đất đai, môi trường, giao thông, năng lượng. Chống ngập không thể chỉ là “đắp đê, xây cống, làm trạm bơm”, mà phải là bài toán quản trị không gian nước, tái thiết đô thị và mô hình phát triển thích ứng. Chúng ta có thể nhìn ra thế giới để thấy cách các nước đã thích ứng như thế nào. Hà Lan, nơi có một phần ba diện tích nằm dưới mực nước biển, không còn chống nước mà chuyển sang sống chung với nước, thực hiện dự án “Trả lại không gian cho sông”, khôi phục vùng trũng để nước tự nhiên điều tiết. Singapore đã xây dựng chiến lược quản lý nước tích hợp, coi mỗi cơn mưa là một phần của chu trình đô thị, kết nối hệ thống thoát nước với công viên, hồ điều hòa. Nhật Bản rất chú trọng giáo dục cộng đồng, diễn tập phòng chống thiên tai định kỳ và quản lý thông tin khí tượng cực kỳ chính xác. Áp dụng vào bối cảnh Việt Nam, nơi đô thị hóa đã dày đặc, trả lại không gian không có nghĩa là di dời toàn bộ thành phố mà phải bắt đầu từ những hành động cụ thể và quyết liệt. Về quy hoạch, cần kiên quyết khôi phục và bảo vệ các vùng trũng, hồ điều tiết tự nhiên trong các quy hoạch mới. Chấm dứt việc san lấp ao hồ, kênh rạch để làm dự án bất động sản.

Hai năm qua, Thái Nguyên liên tiếp hứng chịu ngập lụt diện rộng, gây thiệt hại nghiêm trọng Ảnh: Hoàng Mạnh Thắng Về kỹ thuật, tôi cho rằng cần ban hành quy định bắt buộc các dự án đô thị, khu công nghiệp mới phải có giải pháp trữ nước tại chỗ (như hồ điều hòa, mái nhà xanh, hầm chứa nước mưa) thay vì dồn hết gánh nặng ra hệ thống thoát nước chung. Về quản lý rừng và hồ chứa, phải bảo vệ nghiêm ngặt rừng đầu nguồn và có cơ chế vận hành hồ chứa liên tỉnh một cách đồng bộ, đặt mục tiêu an toàn hạ du lên hàng đầu. Chúng ta cũng cần thay đổi tư duy trong phòng, chống thiên tai. Con người chỉ nhìn thấy mặt phá hoại của bão, lũ như nhà sập, đê vỡ, tàu chìm nên gọi chúng là thiên tai. Nhưng với góc nhìn của khoa học hiện đại, bão là một thành phần trong chu trình năng lượng của Trái đất, là “máy bơm nhiệt” đưa hơi ẩm và năng lượng từ xích đạo lên hai cực, giúp khí hậu toàn cầu bớt chênh lệch. Nếu không có bão, hành tinh này sẽ nóng hơn, khô hơn, không khí bẩn hơn. Bão là cơ chế điều hòa nhiệt tự nhiên, làm mát đại dương. Cũng nhờ bão, lũ, nhiều vùng khô hạn có được lượng mưa, phù sa được bồi đắp, và đại dương được khuấy trộn, đưa dinh dưỡng từ tầng sâu lên, giúp hệ sinh thái biển phục hồi. Tự nhiên vận hành theo quy luật. Thảm họa không nằm trong cơn bão hay trận lũ, mà nằm trong cách con người đối xử với thiên nhiên. Nhìn lại mình, Việt Nam đã có nhiều nỗ lực nhưng cách tiếp cận vẫn phân tán theo ngành, thiếu cơ chế điều phối tổng thể. Giờ đây, khi Việt Nam đã có năng lực khoa học - kỹ thuật, đã đến lúc tư duy “phòng - chống” phải chuyển sang “hiểu - phòng tránh - thích ứng - quản trị rủi ro”. Chúng ta cần một cơ quan thống nhất, đủ quyền lực, đủ dữ liệu, để kết nối giữa dự báo - quy hoạch - hành động. Cơ quan này phải được trao thực quyền để điều phối liên ngành, có quyền lực pháp lý để bác một dự án quy hoạch đô thị nếu nó không đảm bảo không gian thoát lũ; có thẩm quyền yêu cầu các hồ thủy điện vận hành đồng bộ theo hệ thống vì mục tiêu an toàn chung cho an toàn đập và phía hạ du. Cảm ơn ông.

Gia đình, những nỗi đau ngọt ngào

Trương Văn Dân – 15 tháng 11, 2025 https://tienphong.vn/ngap-lut-do-thi-khong-chi-den-tu-mua-lon-hay-lu-thuong-nguon-post1796710.tpo Mấy năm trước có một số bạn văn và bạn đọc đã đề nghị tôi và Elena nên in chung một tập truyện. Và tập truyện mà các bạn đang cầm trên tay có chủ đề về những mối quan hệ trong gia đình và tình nghĩa vợ chồng. Sự sắp xếp này này là hoàn toàn ngẫu nhiên, lựa chọn các truyện ngắn đã viết trong những năm qua, vì nếu chọn chủ đề rồi mới viết thì các bài viết có lẽ sẽ khác và thiếu tự nhiên. Gia đình là một tế bào rất quan trọng. Xã hội có nhiễu nhương, văn hoá có thể xuống cấp, mọi thứ có thể đổi thay nhưng giá trị tình cảm trong gia đình thì không thể thay đổi. Chính sự yêu thương và đoàn kết của các thành viên mới là thành trì chống lại sóng gió bên ngoài. Chỉ khi đó mái ấm mới là nơi bình yên vì luôn dang tay che chở, là nơi ta tìm về khi mệt nhoài trên con đường đời đầy rẫy chông gai. Gia đình giống như một vũ trụ thu nhỏ, nơi chúng ta học cách trở thành thành viên của xã hội lớn. Tất nhiên không có gia đình hoàn hảo, không có cha mẹ anh em hoàn hảo và cũng không có xã hội hoàn toàn tốt đẹp mà nhiều khi cũng có những va chạm, có những tổn thương và xáo trộn. Xung đột có khi ở mức độ rất lớn và để lại những vết sẹo rất sâu. Vì thâm tình càng sâu thì khổ đau càng lớn. Khi cuộc sống an vui thì mọi thứ bình thường và những khác biệt không dễ thấy. Nhưng gặp lúc khó khăn hay phân chia quyền lợi thì khi ấy mới biết ai mới là anh em, ai là đối thủ hay kẻ bàng quan như khách qua đường. Người đời thường tranh nhau vì tiền bạc chứ mấy ai hiểu là chúng ta chỉ thực sự hạnh phúc khi mạnh khỏe và được chia sẻ yêu thương. Các thứ khác chỉ là phù phiếm. Hiện nay ở các nước phương Tây (mà Việt Nam cũng không khác mấy) người ta thống kê là 60% các cuộc hôn nhân chỉ sau vài năm đều kết thúc bằng ly thân. Và cái tỷ lệ phần trăm đó không ngừng tăng. Lý do phần lớn do các mâu thuẫn về quan điểm sống, thiếu cảm thông chia sẻ hoặc nóng giận rồi chủ quan buộc tội nhau bằng lý lẽ sai sự thật. Tất cả điều này cho thấy sự thiếu vắng trao đổi, lòng khoan dung cho bản thân và người thân. Những tác động của đời sống công nghiệp, sự hối hả, tất bật, thiếu bữa cơm chung trong gia đình, người gìn giữ giềng mối gia đình đã không còn hay vai trò đã mờ nhạt… cùng với những thay đổi về các giá trị văn hoá đã ảnh hưởng đến tính cách và hành vi của nhiều người. Các gia đình ngày xưa có thể sống chung nhiều thế hệ trong cùng một nhà nhưng ngày nay khi đủ sức tự lập con cái thường ra ở riêng để có cuộc sống tự do. Gia đình có con du học hay sinh sống ở nước ngoài, thì quan hệ tình cảm càng ngày càng nhạt vì sự xa cách. Những năm Covid 19, nhiều thành viên buộc chung sống như một cộng nghiệp nên có những va chạm thường xuyên về quan điểm, quyền lợi, tiền bạc và những tranh chấp quá đà đã gây nên bi kịch. Cuộc sống gia đình có thể là thiên đường, cũng có thể là địa ngục. Tấn kịch trong gia đình có lẽ là tấn kịch đáng kinh sợ nhất trong kiếp sống của loài người. Ở Ý, một người chồng khi vợ cương quyết ly dị, đã giết chết hai đứa trẻ sinh đôi 12 tuổi, sau đó tự kết liễu đời mình. Trước đó anh ấy đã gửi email nói với vợ “Cô sẽ không còn bao giờ gặp được các con đâu!” Ở Đức tại thành phố Duesseldorf một người phụ nữ vì bất hoà với chồng đã giết chết 5 đứa con rồi sau đó lao mình vào xe lửa tự sát. Còn ở Hà Tĩnh, do mâu thuẫn về tiền bạc, một phụ nữ bị chồng dùng dao phóng xuyên lưng. Khi nghe kêu cứu, hàng xóm chạy sang thì thấy bà vợ đang vòng tay ôm con dao. Một người dân đã chở bà đến bệnh viện bằng xe máy trong tình trạng con dao vẫn găm trên cơ thể! Nhưng không phải chuyện vợ chồng nào cũng phát sinh bi kịch. Một ông chồng 80 tuổi sáng nào cũng mang bữa ăn sáng cho vợ trong viện dưỡng lão. Khi mọi người hỏi thì ông ta trả lời là bà vợ bị chứng Alzheimer. Vậy bà ấy có biết là ông mang bữa sáng cho bà không?” “Không, bà ấy không nhớ… Thậm chí là từ 5 năm bà còn không biết tôi là ai.” “Bà không còn nhận ra thế mà ông vẫn cứ mang đồ ăn sao?” Người đàn ông mỉm cười: “Bà không biết tôi, nhưng tôi biết bà ấy là ai!” Đó là một tình yêu lớn mà không đòi nhận lại chút gì! Thử hỏi con người ta phải trải qua biết bao nhiêu bão giông tuổi trẻ, để đổi lấy một cái nắm tay hay âu yếm nhìn nhau lúc về già? Gần đây, chỉ trong thời gian ngắn 3 vụ việc tàn độc xảy ra trong gia đình khiến mọi người chấn động. Nơi này, tình nhân của người chồng hành hạ với chủ định giết con riêng của anh ta. Nơi kia, tình nhân của người mẹ đã đóng 9 cái đinh vào đầu đứa con riêng của cô mới 3 tuổi… Ở một nơi khác, một đứa con gái tuổi học trò rắp tâm đầu độc giết chết cha mình chỉ vì bị mắng chửi… Phải lý giải ra sao về những hiện tượng và tội ác tày trời? Có lẽ “mọi ngôn từ cũng bất lực” và ngọn bút cũng phải chùng tay. Trước những vấn nạn này, liệu quan niệm dòng máu, ADN… có còn đứng vững? Khoa học tiến bộ, người ta sống thọ hơn nhưng người già bị bỏ rơi càng lúc càng nhiều! Một căn hộ trong chung cư ở Ba Lan bị rò rỉ nước. Nhiều lần bấm chuông không có ai mở cửa nên có người đã gọi cảnh sát tới phá khóa. Không có ai ở bên trong, trừ một bộ xương khô nằm chết tự nhiên, hơn 5 năm ở trên giường. Đó là cụ bà 80 tuổi, con cháu bỏ rơi. Bà sống đơn độc nên hàng xóm không ai phát hiện sự vắng mặt. Các cơ quan bảo hiểm xã hội vẫn trả lương hưu còn các hóa đơn định kỳ được bà đặt chế độ thanh toán tự động nên không ai để ý chuyện “bất thường.” Bên cạnh sự vô tâm còn có sự thờ ơ của xã hội! Còn đây là tâm sự của một bà cụ khác bị ép vào viện dưỡng lão: “Tôi 82 tuổi, 4 đứa con, 11 đứa cháu, 2 đứa chắt và một căn phòng 12 mét vuông. Tôi có những người dọn dẹp phòng, nấu ăn hay kiểm tra huyết áp và cân nặng… nhưng không có những thứ tôi yêu: tiếng cười của các cháu, được ôm hôn hay nhìn chúng lớn. Có vài cháu đến thăm tôi mỗi 2 tuần; những đứa khác mỗi ba bốn tháng hay có đứa không đến bao giờ. Trên thực tế có nhiều đứa con tranh cãi về tài sản của cha mẹ chứ mấy ai quan tâm đến việc nuôi dưỡng cha mẹ khi về già hay bệnh tật, lúc họ cần một chút ấm lòng trước khi trở về với cát bụi. Nếu có quan hệ huyết thống mà không quan tâm giúp đỡ nhau thì ruột thịt cũng chưa hẳn là gia đình, có khi còn đối xử với nhau tàn ác, tệ hơn với người dưng hay thù địch và biến thành tội phạm. Có lẽ, cuộc đời thật bao hàm nhiều bất trắc, bóng tối và bụi bặm bất ngờ hơn ta tưởng. Tập truyện có tựa chung là Gia đình, những nỗi đau ngọt ngào, trong đó có cả tình yêu và nước mắt, vì gia đình là nơi êm ấm nhất nhưng nếu thiếu “tình” thì sẽ mang lại cho ta rất nhiều đau khổ. Nhưng Tình yêu không phải là một sản phẩm được đóng gói để sẵn sàng được sử dụng. Nó được giao cho chúng ta chăm sóc, nó cần những nổ lực liên tục để được tái tạo và hồi sinh mỗi ngày. Khi tôi nói về cái tựa chung cho tập truyện thì Elena mỉm cười “Ở Ý nhiều năm trước người ta thường nói “Hãy đi đến nơi nào trái tim mách bảo,” nhưng em thích nói “Sống ở đâu cũng phải mang theo trái tim” hơn. Đây có lẽ là quan niệm sống của người bạn đời bên tôi. Sống vui vẻ và luôn quan tâm đến người khác. Sống ở đời, không ai có thể cạn tình cạn nghĩa, nhất là với những người thân. Nếu chúng ta bớt sân si, bớt nghiệt ngã, biết lấy yêu thương và lòng tử tế bao dung mà cư xử với nhau thì mới có thể có một gia đình êm ấm. Tình nghĩa nhiều khi cũng trói buộc và làm khó dễ con người. Nhưng nếu hoàn toàn xoá bỏ, nó sẽ gây cho ta một nỗi day dứt, băn khoăn không thể nào nguôi. (Milano 1-2022 – vanchuongviet)

Xâm nhập mặn ở đồng bằng sông Cửu Long

Xâm nhập mặn ở đồng bằng sông Cửu Long : Hoạt động của con người tác động nhiều hơn biến đổi khí hậu https://www.rfi.fr/vi/t%E1%BA%A1p-ch%C3%AD/t%E1%BA%A1p-ch%C3%AD-x%C3%A3-h%E1%BB%99i/20251112-x%C3%A2m-nh%E1%BA%ADp-m%E1%BA%B7n-%E1%BB%9F-%C4%91%E1%BB%93ng-b%E1%BA%B1ng-s%C3%B4ng-c%E1%BB%ADu-long-ho%E1%BA%A1t-%C4%91%E1%BB%99ng-c%E1%BB%A7a-con-ng%C6%B0%E1%BB%9Di-t%C3%A1c-%C4%91%E1%BB%99ng-nhi%E1%BB%81u-h%C6%A1n-bi%E1%BA%BFn-%C4%91%E1%BB%95i-kh%C3%AD-h%E1%BA%ADu Đồng bằng sông Cửu Long (châu thổ sông Mekong), nằm ở vùng cực nam Việt Nam, cũng là vùng sản xuất nông nghiệp then chốt của đất nước, nhất là lúa gạo, trái cây và thủy sản. Thế nhưng, trong những năm gần đây, đồng bằng sông Cửu Long đang phải đối mặt với tình trạng xâm nhập mặn ngày càng phức tạp, không chỉ tác động đến đời sống con người và sinh thái, mà còn ảnh hưởng đến sản xuất nông nghiệp, khiến nhà nông phải tìm cách chuyển đổi để thích nghi với tình hình. Người nông dân trên cánh đồng lúa khô hạn giữa đợt nắng nóng kéo dài ở tỉnh Cà Mau, khu vực Đồng bằng sông Cửu Long, Việt Nam. Ảnh ngày 23/02/2024. AFP - TAN DIEN Nhưng đâu là những nguyên nhân và thực trạng mặn ở đồng bằng sông Cửu Long ? Để hiểu thêm tình hình, RFI có cuộc trao đổi với tiến sĩ Dương Văn Ni, Khoa Môi trường và Quản lý tài nguyên thiên nhiên, đại học Cần Thơ và Quỹ bảo tồn đồng bằng sông Cửu Long. RFI tiếng Việt : Đâu là nguyên nhân gây ra mặn đối với cây trồng ở đồng bằng sông Cửu Long ? Tiến sĩ Dương Văn Ni : Về mặn đối với cây trồng ở đồng bằng sông Cửu Long, đặc biệt là đối với sản xuất lúa, người ta chia làm hai loại mặn. Thứ nhất là mặn do nước biển tràn vào. Cái mặn này thường xuất hiện trong mùa khô, khi mà nước ngọt từ sông Cửu Long hoặc lượng nước mưa không đủ để đẩy nước mặn, thì mặn xâm nhập từ biển vào. Loại mặn thứ hai là mặn từ trong đất : chúng ta hình dung là phù sa của sông Mekong đi ra ngoài biển biển thì biến dần thành phù sa mặn. Khi phù sa này quay bồi tụ thì hình thành đất mặn. Đó là đất đó đã có sẵn muối trong đó rồi. Nói nôm na, chúng ta phân biệt làm hai loại mặn, mặn do nước biển và mặn có sẵn từ trong đất. RFI tiếng Việt : Người xưa đã thích ứng với chuyện mặn này như thế nào ? Tiến sĩ Dương Văn Ni : Đối với người xưa, khi đến định cư ở đồng bằng sông Cửu Long này, vùng Duyên Hải sát với phía biển, người ta chia chuyện sử dụng nước làm bốn loại. Thứ nhất là loại nước để ăn uống, đa phần người ta dựa vào nước mưa. Dễ thấy nhất khi xuống những vùng như thế này là thấy là người dân trữ nước mưa trong lu để dọc theo nhà. Mình có thể đếm số lu là có thể đoán biết là trong nhà đó có mấy người. Cái nước thứ hai là nước sinh hoạt, ví dụ để người ta tắm giặt … Phổ biến nhất là khi xây nhà, người ta đào cái ao kế bên nhà để trữ nước ngọt, thường gọi là ao rửa ăn. Và trong một vài trường hợp thì người ta đào những cái ao này xa trong ruộng, gọi là những cái đìa, hoặc là người ta đào những cái ao lớn để cho cả cộng đồng sử dụng, như những cái ao chùa hoặc là những cái ao ở những nơi tập thể. Hiện nay một số nơi còn biệt danh đó, ví như ao Bà Hom ở Trà Vinh. Đó là những cái ao rất lớn để giữ nước ngọt cho cả cộng đồng xài. Loại nước thứ ba gọi là nước sản xuất. Người ta dựa vào chất lượng nước và quyết định loại hình sản xuất. Ví dụ như nơi nào mà nước nó quá mặn thì người ta sử dụng để sản xuất muối. Còn nơi nào mà nước mặn trung bình hoặc là mặn vừa thì người ta để nuôi tôm, nuôi cua. Còn nơi nào mà nước không mặn thì người ta mới trồng lúa hoặc người ta kết hợp với nuôi cá đồng. Cái cuối cùng là nước sinh thái, người ta giữ để cho cây cối xanh tươi, để cho cá tép có chỗ sống, và để cho ghe xuồng có thể đi lại được trên kinh rạch, làm cho không khí mát mẻ. Tôi muốn lưu ý là người xưa cũng đã từng ngăn mặn. Nhưng mà người ta chỉ ngăn mặn từ ở dưới sông tràn lên trên ruộng thôi, chứ không ai ngăn mặn trên những con sông hay con rạch, bởi vì ông bà xưa đã từng dặn là có 2 điều rất là tội lỗi, không nên làm : đó là ngăn sông và cấm chợ. RFI tiếng Việt : Tình hình mặn năm 2025 ra sao và theo ông xu thế tương lai thế nào ? Tiến sĩ Dương Văn Ni : Nói về tình hình mặn hiện nay đó thì cái mặn xâm nhập từ biển vào, phần lớn được kiểm soát bởi các công trình như là đê ngăn mặn hoặc là cống đập ngăn mặn. Nhưng mà thực sự thì cái mặn mà không kiểm soát được là cái mặn từ trong đất đi ra, bởi vì do điều kiện địa chất hình thành vùng đất của mình, tầng đất ở bên dưới đã nhiễm mặn rồi. Thành thử khi mà thiếu cái nguồn nước ngọt bổ sung để rửa mặn hay là ém mặn từ bên trên thì cái mặn từ các cái tầng dưới sẽ mau dẫn lên và làm cho mặn trên mặt đất. Xu hướng mặn từ trong đất xì ra càng ngày càng tăng, bởi vì biến đổi khí hậu làm cho lượng nước ngọt càng ngày càng giảm. Về điều này, nhìn chung là theo xu hướng hiện nay cũng như là trong tương lai, diện tích của đất bị ảnh hưởng bởi mặn chỉ có tăng thôi chứ không có giảm. RFI tiếng Việt : Tình hình cụ thể năm nay so với, ví dụ như năm 2023 hay 2024, cái cái mặn này có tăng lên nhiều không ? Tiến sĩ Dương Văn Ni : Thật ra thì cái mặn đã có sẵn trong nước và trong đất. Nó là tự nhiên. Vấn đề khi là đánh giá là năm nay mặn nhiều hơn năm rồi hay là mặn ít hơn năm rồi thì chủ yếu là người ta dựa vào diện tích canh tác bị thiệt hại. Mà ở đây cụ thể là diện tích canh tác lúa. Cái đỉnh mà gọi là bị xâm nhập mặn trầm trọng nhất là năm 2015 và 2016, mặn xâm nhập rất là sâu vào trong đất liền và ảnh hưởng rất nhiều đến diện tích trồng lúa. Có 2 nguyên nhân. Nguyên nhân thứ nhất là mặn xâm nhập sớm, người ta trở tay không kịp. Nhưng nguyên nhân quan trọng nhất là người ta đã lấn, người ta đã đưa cây trồng vật nuôi không phù hợp với nước mặn, mở rộng diện tích ra gần biển quá nhiều trong những năm trước. Và như vậy khi mặn xâm nhập thì sẽ gây ra diện tích thiệt hại càng lớn. Và theo hướng đó thì những năm sau 2016 đến nay, cũng có những năm như 2020, 2022 mặn cũng khá nhiều nhưng mà thiệt hại, chủ yếu là thiệt hại trên diện tích canh tác lúa, không tăng bởi vì người dân đã có kinh nghiệm. Có nghĩa là những diện tích này không còn phù hợp để cho trồng lúa nữa và người ta giảm diện tích lúa cũng như là giảm mùa và vụ xuống. Thay vì hồi xưa trồng 2-3 vụ thì bây giờ người ta chỉ trồng một vụ thôi, do đó né được cái mặn. Hay nói nôm na là người ta có kinh nghiệm để tránh mặn. RFI tiếng Việt : Đâu là những nguyên nhân chính làm cho mặn có thể trở nên trầm trọng hơn? Liệu biến đổi khí hậu có góp phần vào nạn này không ? Tiến sĩ Dương Văn Ni : Nói về nguyên nhân làm cho mặn có thể trầm trọng hơn thì chúng ta có thể liệt kê ra 4 nhóm nguyên nhân chính. Thế nhưng, nguyên nhân đầu tiên vẫn là kiểu sử dụng đất của người nông dân, có nghĩa là người nông dân đã chọn cây trồng vật nuôi đó có tính tới chuyện cây trồng vật nuôi đó có chịu mặn được hay không ? Và quy trình quản lý cây trồng vật nuôi đó có giúp ngăn chặn được tác hại của mặn hay không? Cái thứ hai là chuyện vận hành hệ thống công trình như là đê điều cống đập. Hiện nay cách vận hành đó còn manh mún và chưa đồng bộ, thành thử thí dụ một nơi này thì đóng cống để mà ngăn nước mặn, nhưng mà nơi kia thì lại mở cống, thành thử mặn nó sẽ xâm nhập phía sau, phía trước. Đó là vấn đề thứ hai. Vấn đề thứ ba là nguồn nước ngọt từ sông Mekong. Chúng ta biết là nguồn nước ngọt ở thượng nguồn bây giờ đang bị khai phá rất là nhiều cho sản xuất, nên đôi khi trong mùa nắng thì mình thiếu nguồn nước ngọt để đẩy nước mặn xâm nhập vào đồng bằng đi ra ngoài xa. Và cuối cùng là biến đổi khí hậu, ở đây cụ thể là sự phân bố thất thường lượng nước mưa. Nếu lượng mưa phân bố thất thường, thì tại những vùng chủ yếu rửa mặn từ nước mưa, thì người ta không có đủ nước để rửa cho đất, những nơi đó là ảnh hưởng mặn càng ngày càng tăng nghiêm trọng hơn. RFI tiếng Việt : Mực nước biển dâng do biến đổi khí hậu có phải là một nguyên nhân đẩy nước mặn vào sâu trong đồng bằng sông Cửu Long hơn ? Tiến sĩ Dương Văn Ni : Thật ra nếu nói về chuyện mực nước biển dâng, thì tác động không nhiều bằng mà chuyện lún sụt mặt đất ở trong đất liền, bởi vì vận tốc sụt lún mặt đất ở trong đất liền hiện nay trung cũng khoảng chừng 1-2cm/năm, đặc biệt là có những vùng nhiều hơn, trong khi mực nước biển dâng chỉ có không phẩy mấy cm trong vòng 2-3 năm. Nên thực ra mực nước biển dâng có góp phần gây xâm nhập mặn, nhưng đó là một tiến trình lâu dài, chứ không xuất hiện từng năm, mà vận tốc tăng cũng rất chậm, trong khi sụt lún mặt đất của chúng ta trầm trọng hơn vì tốc độ nhanh hơn, nên làm nước mặn xâm nhập vô đất liền nhiều hơn. RFI tiếng Việt : Vậy sụt lún mặt đất có phải phần nào cũng là do việc người dân hút mạch nước ngầm lên, ví dụ để sử dụng phục vụ tưới tiêu sản xuất ? Tiến sĩ Dương Văn Ni : Sụt lún mặt đất thì chúng ta phải xét trên trên nhiều góc độ. Thứ nhất là chúng ta phải hiểu là đồng bằng của chúng ta hình thành được là do quá trình bồi lấn phù sa nhiều hơn là quá trình xói lở phù sa, nên mới tạo ra được mặt đất. Nếu quá trình bồi lấn phù sa đó nhỏ hơn quá trình sạt lở phù sa thì mặt đất của chúng ta tự nó cũng đã thấp xuống mỗi năm. Tôi cho rằng chuyện thiếu hụt phù sa bù đất cho những vùng đất hiện nay là yếu tố chính, bởi vì nhiều lý do liên quan tới kiểu sử dụng đất của người dân. Ví dụ như hồi trước có nhiều vùng qua mùa nước lũ người ta còn mở đê để lấy nước, phù sa còn bồi lấn trên đồng. Còn hiện nay, người ta quản lý nước chặt chẽ để canh tác suốt năm, phù sa không có cơ hội đi vào đồng ruộng, nên đồng ruộng không được bồi lấn tự nhiên lên, do đó mặt đất càng ngày càng sụt xuống. Cái thứ hai là chuyện trưởng thành của loại đất. Đất ở đồng bằng của chúng ta nó thuộc về đất non trẻ và đối với một đất non trẻ này thì tự nó khi mà nó săn chắc lại thì nó co ngót lại và cũng tạo ra một độ sụt lún tự nhiên. Và nguyên nhân thứ ba thì chắc chắn là do bây giờ người ta lấy quá nhiều nước ngầm. Ngày xưa người ta chỉ lấy để làm nước sinh hoạt và ăn uống trong giai đoạn thiếu nước thôi, còn ngày nay người ta lấy nước ngầm để phục vụ cho sản xuất nữa, thành thử lượng nước ngầm khai thác mỗi nơi phục vụ cho sản xuất rất lớn, gấp mấy chục lần lượng nước cần thiết để sinh hoạt. Đây là cũng là nguyên nhân làm cho mặt đất sụt lún rất nhanh. RFI tiếng Việt : Trường hợp mặn của đồng bằng sông Cửu Long thì có phải là cá biệt trên thế giới hay không ? Hay cũng có một số khu vực trên thế giới cũng có tình trạng giống như đồng bằng sông Cửu Long ? Quỹ bảo tồn đồng bằng sông Cửu Long có thể học hỏi, trao đổi kinh nghiệm với những khu vực đó không ? Tiến sĩ Dương Văn Ni : Thật sự mà nói tất cả đồng bằng trên thế giới này đều có những thách thức tương tự như đồng bằng sông Cửu Long. Nhưng mà đồng bằng sông Cửu Long thì được xếp một trong 3 đồng bằng chịu tổn thương nhiều nhất. Thành thử những kinh nghiệm, bài học mà chúng ta có được hoàn toàn có thể chia sẻ cho những đồng bằng khác, bởi vì mức độ nghiêm trọng của họ không nhiều như mình. Đồng bằng sông Cửu Long bị áp lực từ tự nhiên cho đến chuyện phát triển kinh tế xã hội trong khu vực. Lý do thứ nhất là sông Cửu Long chảy qua 6 nước : qua Trung Quốc, Miến Điện, rồi Lào, Thái Lan, Campuchia rồi cuối cùng mới đi đến Việt Nam. Đồng bằng là phần mà sự thay đổi phụ thuộc hoàn toàn vào lưu vực của con sông. Tất cả những cái gì xảy ra trên lưu vực của con sông đó thì đều ảnh hưởng đến đồng bằng này. Chuyện các quốc gia này ngồi lại để thương lượng về các chuyện, ví dụ sử dụng nguồn nước thế nào cho hợp lý, đều rất khó khăn. Nó không có đơn giản như là đồng bằng sông Mississippi của Hoa Kỳ, chảy qua nhiều bang, nhưng đều nằm trong một quốc gia, thành thử ra họ ngồi lại với nhau tương đối dễ dàng hơn. Nhưng riêng về chuyện xâm nhập mặn thì thật sự mà nói là có nhiều quốc gia hiện nay cái mặn không đơn thuần chỉ là mặn trong nước biển hay là trong đất thôi, mà đôi khi đó còn là cái mặn do những khu công nghiệp hoặc là nơi sản xuất, đặc biệt là những chỗ luyện kim … Cái mặn này tạo ra một loại muối khác, không phải là muối mình ăn được như muối biển tự nhiên, mà đây là cái mặn từ nguồn nước thải công nghiệp sản xuất. Cái đó nó tác động, làm đất bị nhiễm mặn và cái mặn đó mới là nguy hiểm. Cải tạo cái mặn đó mới khó. RFI tiếng Việt chân thành cảm ơn tiến sĩ Dương Văn Ni đã tham gia chương trình ! Thùy Dương

AI Deepfakes

https://www.citigroup.com/rcs/citigpa/storage/public/Citi_Institute_Report_AI_Deepfakes.pdf AI Deepfakes Key Takeaways AI Deepfakes | When Seeing and Hearing Can’t be Trusted © 2025 Citigroup3 AI Deepfakes Deepfakes are the new face of deception.They are voices, images, videos or even text created by artificial intelligence (AI) that look and sound indistinguishably real. Once mere entertainment novelties, they have evolved into powerful tools of manipulation and fraud, marking a new era in financial crime. This wave of AI-driven deception is now infiltrating the workplace and recruitment processes. Some estimates suggest that by 2028, one in four candidate profiles worldwide could be fake.4 Meanwhile, one technology company the Citi Institute spoke with at Money 20/20 USA (October 2025) told us that 50% of job applications it receives are fake. Identity deception is accelerating. AIimprovementsenable deepfakes to mimic real people and make it difficult to detect synthetic ones. The rise of video-based hiring and remote work, especially in the technology and web3 sectors, further amplifies the risk. As recruitment interviews shift to virtual environments, imposters with fake credentials may be able to secure jobs. The danger lies not just in what they fake, but in how long they can stay undetected, infiltrating sensitive systems and installing malware or ransomware. State-sponsored Deepfake Employees A striking example is the surge innstate-sponsored actors using deepfake technology to infiltrate global companies. These candidates are either completely AI-generated for have their appearance significantly altered using deepfake technology. North Korea has emerged as a hotspot,with its operatives often posing as IT professionals aiming to infiltrate foreign companies using false identities. Anestimated 320 companies have been infiltrated by North Korean IT workers in the past year.5,6 The deepfake employee scam tends to be a long-term campaign involving multiple individuals across locations including overseas operators (impersonators),onshore collaborators (mules), brokers,and money movement handlers. A typical operation includes: • Targeting remote roles with limited in-person onboarding • Creating synthetic identities with fabricated CVs, social profiles, and realistic headshots or videos • Participating in deepfake interviews using voice or video cloning, providing fabricated work history and personal references • Establishing an onshore foothold through a rented address or a local collaborator for administrative purposes and deliveries • Having company laptops or authenticators mailed to the onshore address • Connecting remotely to company systems using the provided credentials and hardware, often with the help from the collaborator • Co-ordinating multi-location teams to scale the operation. Once candidates gain access to the company ecosystem, the scam goes beyond simple deception. Potential impacts include the infiltration of sensitive systems and leakage of trade secrets, theft of intellectual property and customer data, data breaches and ransomware attacks, generation of foreign currency revenues for the sponsoring regime, and the erosion of trust and reputation. For one job posting alone, we received over 800 applications in a matter of days. “When we conducted a deeper analysis of 300 candidate profiles, over one-third were outright fraudulent. These weren’t just candidates exaggerating their experience – these were entirely fabricated identities, many leveraging AI-generated resumes, manipulated credentials, and, most concerning, deepfake video interviews.” Vijay Balasubramaniyan, Co-Founder and CEO, Pindrop Security AI Deepfakes | When Seeing and Hearing Can’t be Trusted © 2025 Citigroup4 This is not just a problem for large corporates. Small and mid-sized businesses, which often lack the resources to detect sophisticated hiring fraud, are particularly vulnerable.Corporates often fail to conductthorough verification of remote hires and contractors. Standard background checks often rely on self-reported information or basic identity verification,which can be manipulated through deepfake visuals, fabricated credentials,or stolen digital identities.Deepfakes are not confined to job applicants. They also impact senior leadership, customers, and suppliers. In the financial sector, this could extend to synthetic identity creation, fraudulent transaction authorization, and automated money transfer scams. Financial Deepfake Fraud There have been several single-event,high-impact financial frauds where deepfakes impersonated trusted executives to authorize or redirect payments. Unlike systemic infiltration cases, the objective here is immediate financial gain rather than long-term access. In a widely reported case in 2024, a UK multinational became the targetof a stri kingly sophisticated fraud.An employee of its Hong Kong office received what appeared to be a video callfrom the chief financial officer and other senior leaders, urging urgent money transfers for a confidential transaction.7 In reality, the voices and images of the executives had been deepfaked and every participant on the call except the employee was a synthetic representation. The employee proceeded to make 15 separate transfers totalling around HKD200 million ($25 million) to an offshore account before the deception was uncovered. Several such incidences have been reported in recent years, with potentially more going unreported. Such incidents illustrate the danger of deepfakes,rendering traditional verification controls such as voice recognition and visual confirmation inadequate. It also highlights the importance of continuous education to understand the common techniques that fraudsters use to enable the early detection of fakes.More importantly, ongoing and proactive education is key for law enforcement to stay ahead of the perpetrators. Audio Spoofs to Full-Motion Real Time Video Deepfake fraud attempts are multiplying fast. 2024 saw a marked increase indeep fake-related fraud, accounting for nearly 4.7% of all fraud attempts,up from 0.10% in 2022.8.Deepfake fraud attempts vary by sector: in consumer credit they represent nearly 12% of all fraud, followed by real estate (about 8%) and payments (5%). By contrast, fewer deepfake attempts occur where the perceived gains are lower, such as education.9 Up to 8 million deepfakes are expected to be shared online by the end of 2025, up from 500,000 in 2023, suggesting a doubling every six months.10 Easy access to powerful AI tools and vast amounts of data are likely contributing factors. A survey of over 100 fraud executives from global financial institutions over 2Q2025-3Q2025 suggest greater anticipation of increased fraud losses in banking payments over the next three years, especially for the U.S.11 The increase is attributed to growth in AI-powered deepfake attacks and synthetic identity fraud. Source: Signicat VideoID data, full-year 2021–2024, from “The Battle in the Dark” 2022 0.10% 2023 2.52% 2024 4.70% Figure 1. Deepfake fraud as percentage of all fraud attempts AI Deepfakes | When Seeing and Hearing Can’t be Trusted © 2025 Citigroup5 Voice deepfakes: Voice deepfakes are synthetic audio created to sound like the target individual. They are created by training a model on samples of a person’s voice and then providing a text to generate the fake speech. Combining large language models (LLMs) with text-to-speech engines can enable voice bots to respond in real time. The LLM generates real-time answers to questions, and the text-to-speech engine vocalizes them, even conveying emotions such as empathy or urgency. Video deepfakes: These extend the threat to full visual manipulation. Initially, video deepfakes were pre-recorded content that was manipulated before distribution. Now advanced deepfakes can manipulate someone’s likeness using generative adversarial networks and other machine learning techniques designed to create lifelike synthetic media. Attackers often use publicly available data like photos, videos, and audio from social media websites or corporate filings to build the model. During a live call, the model overlays the synthetic likeness in real time, replicating facial cues, voice, and gestures. Hybrid deepfakes: Many live deepfake scams use a hybrid strategy, combining multiple types of deepfakes (including voice and video), with traditional social engineering tactics, fabricated documents, and credential theft. Instead of a one-off scam, such deepfakes are often associated with long-term planned infiltration campaigns. They are designed to build trust, before compromising systems or extracting sensitive data. Detecting Deepfakes is Getting Harder Detecting deepfakes is getting harder, especially audio. Early versions often contained noticeable pauses as the operator typed responses. Recent iterations eliminate these flaws, producing seamless and natural- sounding speech. The number of generative AI (GenAI) systems capable of cloning voice and video has surged, rising from roughly 100-150 tracked systems last year to more than 500 today.13 Much of this growth is driven by open-source tools that are easier to access, cheaper to run, and require less data to create highly convincing fakes. There are cases of bots simulating empathy. For example, a bot may remark during an interaction “It must have been a long day. So how are you holding up?” This carefully engineered scripted empathy, helps increase credibility and makes the interaction appear more convincing. In contrast, video deepfakes still show some tell-tale flaws such as blurriness or unnatural pixelation. But the technology is evolving fast. Figure 2. Key forces behind the growing speed and sophistication of speech-based deepfakes12 Use of automated bots Previously, speech generation tools had a 4-7 second delay between input and synthetic voice output. Today, LLMs have reduced that delay to near real-time. This makes it increasingly difficult to distinguish synthetic voices from real ones. Emotional-sounding AI Advances in synthetic speech have enabled text-to-speech voices to convey emotions like joy, anger, empathy, and sadness. AI models can now learn and imitate emotional tones from human speech, making these synthetic voices even more convincing. Real-time voice conversion Companies have created tools for real-time voice conversion, allowing users to change pitch, timbre, and accent instantly. While this technology benefits voice dubbing, gaming, and content creation, it also makes it easier for fraudsters to evade voice recognition systems by masking their voice. Source: Pindrop 2025 Voice Intelligence and Security Report, Citi Institute 6 © 2025 Citigroup AI Deepfakes | When Seeing and Hearing Can’t be Trusted How are Corporates Responding? The global annual cost of cybercrime is estimated to reach $10.5 trillion by 2025, up from $3 trillion in 2015.14 Old school fraud using one-time passwords (OTPs) and phishing continue to exist, but deepfakes are seeing a rapid increase. Corporates are responding in different ways. Many firms are prioritizing the detection of C-suite impersonation due to the high-profile nature of these attacks targeting CEOs and CFOs. Others are investing in tools to safeguard video communications more broadly. As fraud grows more sophisticated, traditional identity checks such as document scans or liveness tests are no longer sufficient. Trust cannot be established through a single interaction. Verification must evolve into multi-layered digital constructs that combine biometrics, behavior and device data, and contextual cues. The notion of continuous identity is becoming crucial. Zero-Trust Communication is Essential In a GenAI-powered world, trust can no longer be assumed, it must be continuously verified. Every interaction, whether from inside or outside the network, must be verified through multiple layers of identity, device, and behavioural validation. The principle must be “Never trust, always verify”. While corporates are redesigning call centres for zero trust, communication channels like phone calls and emails remain dangerously outdated. Many corporate systems still rely on voice recognition, caller ID, and email domain as proof of authenticity. The next frontier is zero-trust communication, where every conversation and message undergo real-time authentication using biometric voiceprints, behavioral analytics, and device-level identity tokens. Likewise, email security must move towards cryptographic message signing, AI-based anomaly detection, and intent verification. Fighting AI with AI The way financial services combat fraud will fundamentally change as criminals adopt AI to perpetrate scams. Deepfakes’ ability to circumvent traditional defenses illustrate this shift. While the pace of AI-driven fraud is alarming, the fight against deepfakes is winnable. The same AI technology that enables fraud, can also be used against it. Advanced AI agents are now capable of mapping scam networks, flagging manipulated audio and video, and intercepting social engineering attempts with increasing precision. Building AI-driven defense systems is becoming as critical to financial security as cybersecurity firewalls. As AI agents evolve and operate autonomously, the risks escalate. Bad actors can deploy agents at scale to impersonate senior executives, manipulate employees, or mislead customers. This raises the bar for verification. Financial institutions must move beyond validating users to also verifying the identity, intent, and provenance of AI agents. In Citi GPS: Agentic AI we highlight several examples of how AI is being used to counter fraud. One leading global bank, for instance, integrated real-time deepfake detection into its call center infrastructure. The detection process happens seamlessly without introducing latency or disrupting the natural flow of conversation. The AI tool analyses the audio stream and flags signs of synthetic manipulation. The industry is also beginning to build frameworks such as Know Your Agent (KYA), mirroring the KYC standard, to safeguard trust in digital interactions. AI Deepfakes | When Seeing and Hearing Can’t be Trusted © 2025 Citigroup7 Endnotes 1 Gartner, Gartner Survey Shows Just 26% of Job Applicants Trust AI Will Fairly Evaluate Them, 31 July 2025. 2 Fortune, North Korean IT Worker Infiltrations Exploded 220% Over the Past 12 months, with GenAI Weaponized at Every Stage of the Hiring Process, 04 August 2025; Crowdstrike, Threat Hunting Report, 2025. 3 eSentire, Cybercrime to Cost the World $9.5 Trillion USD Annually in 2024. 4 Gartner, Gartner Survey Shows Just 26% of Job Applicants Trust AI Will Fairly Evaluate Them, 31 July 2025. 5 Fortune, North Korean IT Worker Infiltrations Exploded 220% Over the Past 12 months, with GenAI Weaponized at Every Stage of the Hiring Process, 04 August 2025. 6 Crowdstrike, Threat Hunting Report, 2025. 7 CNN Business, British Engineering Giant Arup Revealed as $25 million Deepfake Scam Victim, 17 May 2024. 8 Signicat, The Battle in the Dark, October 2025. 9 Signicat, The Battle in the Dark, October 2025. 10 UK Government (UK.Gov), Innovating to Detect Deepfakes and Protect the Public, 05 February 2025. 11 Datos Insights, Five Forces Disrupting Global Fraud Prevention by 2030, October 2025. 12 Pindrop 2025 Voice Intelligence and Security Report. 13 Citi Institute Future of Finance Forum 2025 Video, Deep Dive into Deepfakes, 09 July 2025. 14 eSentire, Cybercrime to Cost the World $9.5 Trillion USD Annually in 2024. Authors Contributors Vijay Balasubramaniyan Pindrop Security Sophia Bantanidis Future of Finance, Citi Institute sophia.bantanidis@citi.com Kaiwan Master Future of Finance, Citi Institute kaiwan.hoshang.master@citi.com Ronak Shah Future of Finance, Citi Institute ronak.sharad.shah@citi.com Prag Sharma Future of Finance, Citi Institute prag.sharma@citi.com Ronit Ghose Global Head, Future of Finance, Citi Institute ronit.ghose@citi.com

Nghĩ về giá trị Mỹ thuật Đông Dương

https://www.diendan.org/phe-binh-nghien-cuu/nghi-ve-gia-tri-my-thuat-dong-duong-1 Nghĩ về giá trị Mỹ thuật Đông Dương Đỗ Phấn Trước hết cần khẳng định ngay rằng 17 khóa tuyển sinh của Trường cao đẳng mỹ thuật Đông Dương (CĐMTĐD) từ 1925 đến 1945 là một dấu ấn lịch sử có tính khai sáng cho hội họa Việt Nam. Không có những người thầy và học trò ấy ắt hẳn hội họa Việt vẫn “bờ tre khóm lúa” như vài trăm năm trước. Thậm chí trước đó người Việt còn không có khái niệm hội họa. Chỉ có một vài làng bên Kinh Bắc, Huế và Hà Nội đang lưu hành một thứ mỹ thuật dân gian là tranh khắc gỗ. Tranh khắc gỗ in hàng loạt có vẻ như bắt nguồn từ việc khắc và in văn tự cùng tranh minh họa nhà Phật. Dấu tích của nó còn khá nhiều trong các bản khắc chùa Vĩnh Nghiêm ở huyện Yên Dũng - Bắc Giang từ thời Trần. Niềm tự hào dân tộc Không còn nghi ngờ gì nữa khi ta nói rằng Trường CĐMTĐD là cái nôi đầu tiên sản sinh và nuôi dưỡng hội họa Việt Nam. Ở đó có các bậc thầy người Pháp thuộc trường phái hậu ấn tượng. Ở đó có các lớp học sinh đầu tiên học theo hội họa hàn lâm châu Âu. Vài người giỏi nghề đã nổi tiếng cả ở bên Pháp ngay từ lúc còn đi học. Tranh của họ được mang đi triển lãm và bán đấu giá ở những hội chợ lớn ngay tại Paris thủ đô nước Pháp. Tất nhiên không loại trừ một khả năng là khán giả châu Âu thời ấy có một chút định kiến gì đó trong con mắt thực dân của mình. Họ yêu quí và đề cao những người được chính họ đào tạo thì cũng tựa như đề cao chính mình. Chẳng có gì lạ cả. Thế nhưng với người Việt, các họa sĩ hàn lâm những thế hệ đầu tiên ấy là một niềm tự hào có thật. Một khởi đầu cho cả một nền mỹ thuật sau này. Không tự hào sao được khi mà những tác phẩm tranh khắc gỗ trước đó của người Việt là thứ chỉ được bày bán ở những chợ quê hoặc phố trong ngày tết. Nó chỉ là một món hàng giải trí các bà các chị đi chợ mua thêm thắt vào cho có không khí tết mà thôi. Nhiều thế kỉ qua đi mà Việt Nam chưa có tên tuổi một họa sĩ nào được ghi chép lại. Giờ đây, tranh của các họa sĩ có đầy đủ tên tuổi và học vấn đã bắt đầu hình thành hẳn một thị trường trao đổi bán mua nhộn nhịp. Tất nhiên khán giả Việt lúc ấy vẫn chỉ gói gọn trong thành phần trí thức. Một vài thương nhân quan tâm đến hội họa cũng không hẳn vì lí do hiểu biết. Bài toán của họ luôn là một ẩn số cho đến tận bây giờ. Trường CĐMTĐD với 17 khoá tuyển sinh mỗi khoá khoảng mươi người. Ta có thể nhẩm tính được số lượng họa sĩ được học hành bài bản ngày ấy cũng không quá 200 người. Vậy nhưng con số những người thành đạt ngày ấy chiếm một tỉ lệ khá cao so với bây giờ. Có thể nhắc đến 3 bộ tứ lưu truyền trong dư luận ngay từ hồi ấy. Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Tường Lân, Tô Ngọc Vân, Trần Văn Cẩn. Dân gian gọi tắt là Trí Lân Vân Cẩn. Nguyễn Tư Nghiêm, Dương Bích Liên, Nguyễn Sáng, Bùi Xuân Phái. Dân gian gọi tắt là Nghiêm Liên Sáng Phái. Và một bộ tứ nữa ở hải ngoại là Lê Phổ, Mai Trung Thứ, Lê Thị Lựu, Vũ Cao Đàm gọi tắt là Phổ Thứ Lựu Đàm. Tất nhiên cách gọi tắt như thế có phần hơi hỗng hễnh. Nhưng biết làm sao được. Dân gian có cách ghi nhớ của mình theo âm điệu. Cách gọi tên bộ tứ như thế còn có cả ở những ngành nghề khác. Đại khái như Lâm Lê Tấn Vượng là cách gọi những nhà sử học hàng đầu ở chế độ ta. Lí do vì sao người ta hay gọi là bộ tứ mà không phải ngũ, lục, thất, bát thì cho đến bây giờ cũng chẳng ai giải thích nổi. Ngoài ba bộ tứ lừng danh ấy còn những họa sĩ thành danh khác chưa được nhắc đến nhiều nhưng tác phẩm của họ cũng đều đạt đến độ đáng ngưỡng mộ. Đó là Nguyễn Phan Chánh, Nguyễn Đức Nùng, Nguyễn Đỗ Cung, Nguyễn Văn Bình, Huỳnh Văn Thuận, Trần Đình Thọ, Lê Quốc Lộc, Nguyễn Văn Tỵ, Nguyễn Tiến Chung, Lương Xuân Nhị, Phạm Văn Đôn, Nguyễn Thị Kim, Hoàng Tích Chù, Nguyễn Trọng Hợp v.v… Mỗi người có một phong cách sáng tạo riêng của mình nhưng thành tựu lớn nhất mà họ đạt được là làm nên hẳn một diện mạo mỹ thuật hàn lâm riêng biệt trong toàn cõi Đông Dương. Cho đến tận bây giờ, việc nhận diện ra một phong cách của trường CĐMTĐD trên thị trường mỹ thuật vẫn là việc dễ dàng cho những ai quan tâm đến nó. Câu hỏi vì sao lại thế liên tục xuất hiện. Cách giải thích thì nhiều vô kể nhưng phần lớn người ta nghiêng về phía qui ước cho các nghệ sĩ của trường CĐMTĐD một bản sắc dân tộc nào đó rất mơ hồ. Đại khái những giải thích theo cách rằng những người thầy Pháp của họ cũng chỉ là họa sĩ “thường thường bậc trung” theo trường phái hậu ấn tượng ở chính quốc nên chẳng thể đào tạo được học trò theo lối hàn lâm đích thực nhất. Hoặc theo cách khác là những họa sĩ Việt ngày đầu học vẽ cũng còn bỡ ngỡ chưa thể nắm bắt được hết những tinh hoa của nghề nghiệp. Nó cũng giống như những bài “tập làm văn” của thời kì đầu văn học quốc ngữ. Những cách giải thích này gần như không được chấp nhận dù rằng nó là một phần hết sức quan trọng của sự thật. Theo hồi ức của những bậc thầy mỹ thuật Việt Nam thời trường CĐMTĐD thì trường hợp điển hình là họa sĩ Nguyễn Phan Chánh. Ông Chánh khá yếu về các môn học cơ bản đến mức thầy V.Tardieu phải sang Vân Nam Trung Quốc mua về một ít lụa và khuyên ông Chánh nên nghiên cứu tranh quốc họa Tàu mà theo đó để sáng tác. Bản thân V.Tardieu cũng không ngờ ông Chánh đã thành công đến thế trong việc vẽ tranh lụa. Và cũng thật vô tình, kỹ thuật vẽ lụa của Nguyễn Phan Chánh cho đến tận bây giờ cũng chưa ai có thể sánh được cùng ông. Thành công ban đầu của Nguyễn Phan Chánh lúc ấy còn ảnh hưởng sang các đồng nghiệp khác về mặt tạo hình như Lê Phổ, Mai Trung Thứ, Lê Văn Đệ, Nguyễn Tường Lân…Họ có cách diễn hình đơn giản khái quát chú trọng nhiều đến nhịp điệu và dùng rất kiệm màu. Họ đã không đi sâu vào miêu tả khối như nghệ thuật hàn lâm dạy dỗ như thế. Và thành công của họ chính là đã làm nên một diện mạo mĩ thuật rất đặc sắc của Việt Nam. Giá trị đích thực Việc nhận định về giá trị đích thực các tác phẩm của họa sĩ trường CĐMTĐD tưởng rất dễ mà lại hóa khó vô cùng. Nếu chỉ căn cứ vào chuẩn mực của hội họa hậu ấn tượng đương thời thì tranh tượng của các cụ nhà ta đều ở khá xa mức trung bình. Chỉ một vài người như Lê Phổ, Tô Ngọc Vân, Trần Văn Cẩn, Lương Xuân Nhị…là tương đối nắm vững các kỹ thuật hàn lâm và có những tác phẩm theo chiều hướng ấy một cách cơ bản nhất. Số còn lại tìm tòi hoàn thiện mình bằng những con đường khác. Nguyễn Đỗ Cung và Tạ Tỵ có khuynh hướng nghiên cứu sâu về nghệ thuật lập thể. Nguyễn Gia Trí, Tô Ngọc Vân, Trần Văn Cẩn, Nguyễn Sáng, Nguyễn Tư Nghiêm…đam mê bộ môn sơn mài do cô giáo Pháp Alix Aymé hướng dẫn. Nhận định như thế về các bậc thầy mỹ thuật Việt Nam của lớp hậu sinh kể cũng có phần khiếm nhã. Nhưng trong lúc chưa có nhận định nào sáng sủa hơn thì cũng đành vậy. Nhận định về giá trị đích thực của Mỹ thuật Đông Dương vài năm gần đây đã có những chuyển biến tốt. Một phần đề cao giá trị của những tác phẩm còn lại đã bắt đầu trở nên hiếm hoi. Phần khác, công chúng yêu mỹ thuật đã bắt đầu tiếp cận được với những giá trị thẩm mỹ chân chính. Tuy nhiên cũng bắt đầu bộc lộ những lệch lạc về nhận thức. Có không ít khán giả cho rằng đã là Mỹ thuật Đông Dương thì ắt hẳn phải là đỉnh cao của nghệ thuật. Và giá tiền để có thể mua chúng là không hề nhỏ. Mỹ thuật Đông Dương hay bất cứ nền mỹ thuật nào cũng đều có chỗ hay, chỗ dở. Nhất là với một ngành nghệ thuật vừa mới ra đời ở nước ta thì việc đòi hỏi nó hoàn hảo là phi lí. Bản thân từng họa sĩ Đông Dương không phải lúc nào cũng cho ra đời những tác phẩm hay. Đến cả H. Matisse hay P. Picasso cũng vẫn có những tác phẩm dở như thường. Tất nhiên cái dở của họ chỉ có thể là so với chính họ thôi. Những tác phẩm của Lê Phổ, Mai Trung Thứ gần đây được các nhà đấu giá danh tiếng thế giới bán ra với giá hàng triệu USD có đích thực là chúng có giá trị đến thế hay không? Chuyện này không dễ kết luận. Việc đánh giá của nhà đấu giá phần lớn dựa trên nhu cầu thị trường mà không có một phép so sánh tối giản nào với các tác phẩm cùng thời của các họa sĩ châu Âu. Ta nên biết rằng những tác phẩm của các họa sĩ hạng trung bình ở châu Âu cũng không bao giờ có giá đến như thế. Tiền triệu một bức tranh hình như vẫn là của một số ít các họa sĩ tên tuổi tầm cỡ thế giới. Nếu đã không có căn cứ nào để định giá các tác phẩm của Mỹ thuật Đông Dương thì vấn đề còn lại của việc này chỉ đơn thuần còn lại là thao tác kỹ thuật PR của các nhà đấu giá. Và như ta từng biết, các chuyên gia của những nhà đấu giá danh tiếng thế giới cũng không hẳn là có hiểu biết đầy đủ về trường CĐMTĐD. Đó là còn chưa kể đến việc họ cố tình làm giá cho những tác phẩm giả mạo như trường hợp của chuyên gia J.-F.Hubert. Tay này đã bán ra và xác nhận cho khá nhiều tranh giả được gán cho các họa sĩ của trường CĐMTĐD. Đọc qua những dòng quảng cáo và phân tích tác phẩm của các nhà đấu giá đối với các tác phẩm hội họa thời trường CĐMTĐD thấy nó sơ sài đến lạ lùng. Phần lớn kể lể tiểu sử họa sĩ mà không hề có chút nào phân tích về mặt kỹ, mỹ thuật của bức tranh là đáng tin cậy. Các họa sĩ của trường CĐMTĐD hầu hết là những người khiêm nhường. Họ biết rõ chỗ đứng của mình thuộc thứ bậc nào của nghệ thuật tạo hình thế giới. Thậm chí lúc sinh thời họa sĩ Bùi Xuân Phái còn chưa bao giờ dám tự nhận mình là họa sĩ. Ông thường nói với lớp trẻ: cái danh họa sĩ nó lớn lắm, tôi chỉ là người học vẽ thôi! Như thế để thấy rằng tác phẩm của các họa sĩ trường CĐMTĐD có giá cao đến như bây giờ cũng có lẽ làm cho chính họ phải ngạc nhiên. Vậy thì câu hỏi cuối cùng được đặt ra là : Ai là người bỏ tiền ra để sở hữu những tác phẩm ấy ? Câu trả lời chắc cũng sắp được lộ sáng rồi. Đã không thấy có tên tuổi của bất kì một người nước ngoài nào được công bố là khách mua tranh ! Hà Nội 9-2022 Đỗ Phấn NGUỒN : Đỗ Phấn, Vọng âm Sắc màu, Nxb Trẻ 2025 Tác giả gửi cho Diễn Đàn ngày 8.11.2025

Thuyết trình khai mạc khoá giảng Chiapas: Những hư cấu kiến tạo dân chủ

https://www.diendan.org/the-gioi/thuyet-trinh-khai-mac-khoa-giang-chiapas-nhung-hu-cau-kien-tao-dan-chu https://www.diendan.org/the-gioi/conference-inauguration-de-la-chaire-au-chiapas-les-fictions-constitutives-de-la-democratie Nguyễn Hữu Động — published 11/11/2025 20:00, cập nhật lần cuối 12/11/2025 17:02 Danh bất chính thì ngôn bất thuận. Ngôn bất thuận thì sự bất thành. Khổng Tử Một ý tưởng sẽ khó thực hiện cho đến khi người ta hình dung được cụ thể những gì sẽ làm dưới động lực của nó. Danielle Allen Trải nghiệm cá nhân về hai ý tưởng huyền thoại : chủ nghĩa xã hội và nền dân chủ Năm 1977, khi mà phần đông các bạn chưa ra đời, tôi có cơ duyên đi xe lửa từ Paris đến Hà Nội, Việt Nam. Chính phủ Việt Nam đề nghị, trên đường đi, tôi ngừng chân ở bất cứ nước nào tôi muốn, trong thời gian tôi muốn, để đến khi về nước, tôi báo cáo đã thấy gì, hiểu gì về sự vận hành của chủ nghĩa xã hội hiện tồn ở các nước tôi đi qua. Trong một tháng trời, đi qua Cộng hòa Dân chủ Đức, Liên Xô, từ Cộng hòa Nhân dân Ba Lan cho tới Trung Quốc, quan sát và chuyện trò với nhiều người, tôi không hề trông thấy hay trải nghiệm chủ nghĩa xã hội mà trên nguyên tắc, đã được xây dựng ở Nga từ Cách mạng 1917, và nhất là từ sau Thế chiến lần thứ nhì. Điều mà tôi chứng kiến và trải nghiệm là những nguyên tắc khắt khe mà mọi người phải tuân thủ, từ giờ mở cửa đóng cửa của các tiệm ăn, phiếu mua thực phẩm và hàng hóa, rồi những cửa hàng chỉ nhận thanh toán bằng đô la Mỹ. Nói ngắn gọn : chủ nghĩa xã hội thường nhật là chế độ quan liêu cộng thêm những hạn chế, sản phẩm của chiến tranh, cuộc chiến tranh đã sản sinh ra hệ thống xã hội chủ nghĩa, không biệt lệ, sau đó đã được các nhà tư tưởng lý thuyết hóa. Điều này giải thích phần lớn các ảo tưởng mà tuổi trẻ của tôi được nuôi dưỡng. Xin đơn cử vài ví dụ : Qua những điều tôi chứng kiến, các khẩu hiệu như kiểu Vô sản các nước, liên hiệp lại ! chỉ tồn tại trên giấy tờ. Khi bạn đi qua biên giới từ Pháp sang Bỉ hay sang Đức chẳng hạn, đôi khi bạn có thể nhận thấy những sự khác biệt về nhà cửa. Còn ở biên giới giữa Trung Quốc và Liên Xô, thì các khẩu hiệu và loa phát thanh âm nhạc báo hiệu cho biết bạn đã đi từ nước này sang nước kia. Chủ nghĩa quốc tế vô sản rốt cuộc đã thể hiện dưới dạng một chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi đơn điệu. Chuyến xe lửa tôi đi là một đoàn tàu liên hợp, các toa tàu một nửa là Liên Xô, nửa kia là Trung Quốc. Trước khi đoàn tàu qua biên giới, nhân viên Trung Quốc bỏ thời giờ dọn dẹp lau chùi các toa tàu Trung Quốc sạch sẽ, bóng loáng, để mặc các toa tàu Liên Xô trong tình trạng dơ bẩn đáng sợ. Năm 1979, khi cuộc chiến tranh chớp nhoáng bùng nổ giữa Việt Nam và Campuchia Khơme Đỏ, một anh bạn tôi viết trên nhật báo Le Monde rằng đó là chuyện « chủ nghĩa xã hội sa vào cạm bẫy của chủ nghĩa dân tộc » mà không cần biết cái chủ nghĩa xã hội, cũng như cái chủ nghĩa dân tộc ấy thực chất là gì. Thay vì lao mình vào những lý giải ý thức hệ, vô bổ và rối rắm, tôi nghĩ chỉ cần nói đơn giản như thế này : Hai quốc gia đánh nhau, vì những nguyên nhân mông lung liên quan đến cái gọi là quyền lợi dân tộc, nhưng có thể chỉ vì quyền lợi đảng phái hay quyền lợi địa – chính trị, mà cho đến nay chưa ai minh định được một cách chính xác. Và cuộc chiến tranh ấy kết thúc như mọi cuộc chiến tranh : bên thắng cuộc và bên thua cuộc, bên thắng cuộc kiểm soát lãnh thổ của bên thua cuộc. Nói đến chủ nghĩa mà làm gì! Stalin “người cha hiền từ của các dân tộc” đã đặt mục tiêu vào việc tạo ra con người mới. Còn Mao chủ tịch thì chắc mẩm rằng tâm hồn của nhân dân Trung Hoa là trang giấy trắng để người ta có thể viết lên đó những bài thơ hay nhất. Tôi không có may mắn được thấy con người mới hay được đọc bài thơ hay, nhưng tôi được gặp một nền văn minh mấy ngàn năm, lịch lãm và hiếu khách. Chủ nghĩa xã hội hiện tồn đã biến mất khỏi chân trời lý luận của chúng ta, còn chế độ dân chủ, địch thủ của nó, thì sao ? Hai tiếng dân chủ có một lịch sử lâu đời, và các tác giả nói tới dân chủ thường bắt đầu từ thời Athenes. Như John Dunn 1 viết, người Hi Lạp đã có công sáng tạo ra danh từ dân chủ, nhưng phải đợi hai ngàn năm sau, Cách mạng Pháp 1789 mới tạo cho nó một chứng chỉ danh dự chính trị, đồng thời đặt nền móng cho thể chế đáp ứng yêu cầu của khái niệm này2. Nhưng bị sử dụng như ngọn cờ tập hợp để đấu tranh chống giai cấp quý tộc trong hai thế kỷ 18 và 19, rồi chống lại chủ nghĩa xã hội từ Cách mạng bôn sê vich 1917, riết rồi nó đã đánh mất sự nghiêm túc của khái niệm. Khoảng cách giữa khái niệm và những thực hiện cụ thể của nó cứ lớn lên dần. Ngày nay, thật khó mô tả thế nào là dân chủ khi mà hầu hết các quốc gia trong cộng đồng quốc tế đều mệnh danh là dân chủ. Vẫn biết, ở Bắc Âu, một vài nước (thêm vào đó là Thụy Sĩ) được coi là mẫu mực dân chủ và công dân của các nước ấy hầu như là những nhà dân chủ từ trong bụng mẹ. Nhưng thời sự cho thấy sự việc không đơn giản như vậy, và dân chủ vẫn là đề tài để thảo luận và nghiên cứu. Những năm gần đây, từ khắp năm châu, vang lên những tiếng kêu khẩn cấp, nào là dân chủ lâm nguy, nào là dân chủ đánh mất lòng tin của dân chúng trước sự lớn mạnh của những thế lực muốn sử dụng những cơ cấu của dân chủ để lật đổ dân chủ 3. Đến khi phải mô tả cuộc khủng hoảng ấy, người ta mới nhận ra rằng nó đụng chạm tới những quá trình rất đa tạp và khác biệt. Đó là những nguy cơ đe dọa nhà nước pháp quyền, đe doạ các quyền tự do (phát biểu, lập hội), hay sự công bằng xã hội, sự tự lập, đối trọng quyền lực (nhất là trong lãnh vực tư pháp). Nhưng cuộc khủng hoảng của dân chủ, hay cái chết nhiều lần được báo trước của dân chủ, chưa bao giờ được mô tả một cách chính xác và nghiêm túc 4. Và chừng nào chưa làm được việc đó thì làm sao giải quyết được « khủng hoảng » ? Tóm lại, dường như chúng ta đứng trước lưỡng đề này : dân chủ ra đời như một hình thái cụ thể để bảo vệ các quyền tự do của người dân Athenes, thì ngày nay nó vẫn giữ được những nét hấp dẫn như một hình thái tối ưu để bảo vệ tự do và nhân phẩm của cá nhân và tập thể hợp thành nhân loại. Phương pháp bảo vệ biến đổi về dạng thức, tùy theo bối cảnh lịch sử cụ thể. Nhưng cái bất biến là sự tôn trọng tính đa dạng vốn là đặc trưng của cộng đồng nhân loại. Để tránh lạc hướng trong cuộc thảo luận về lý thuyết, xin nêu một thí dụ thôi : đó là cách định nghĩa của H. Kelsen dường như được coi là định nghĩa ngắn gọn và thiết thực nhất. Theo Kelsen, dân chủ là chế độ trong đó các công dân tuân thủ pháp luật đồng thời tham gia tạo ra pháp luật. Trúng ý tôi là tóm gọn mối liên hệ giữa dân chủ, các quyền và bầu cử. Chúng ta sẽ trở lại định nghĩa này, nhưng trước mắt, chỉ cần xem xét quá trình sản xuất các đạo luật quốc gia. Ở mọi nơi, đa số các đạo luật đều do đề nghị của hành pháp, trong khi đó là thẩm quyền dành riêng cho lập pháp. Thực tại chính trị và xã hội học ngày nay có thể và phải thay đổi ý kiến của Kelsen như thế nào ? Nói khác đi, không thể chỉ nói suông là những căn bệnh mãn tính của dân chủ chỉ cần một liều thuốc là : thêm dân chủ. Cần phải đặt ra vấn đề tìm ra những biện pháp thực tiễn qua đó tái lập độ tin cậy vào dân chủ. Dân chủ có những mối quan hệ như thế nào với những vấn đề quốc gia và quốc tế cấp thiết ? Giá phải trả là bao nhiêu và ai phải trả giá đó nếu cần quyết định những ưu tiên vi phạm các nguyên tắc cơ bản của thực tiễn dân chủ. Như thế, nếu ta chấp nhận rằng nguyên tắc phân quyền – mà khi đọc vội Montesquieu người ta vẫn coi là tiêu chuẩn DUY NHẤT của thực tiễn dân chủ – không phù hợp lắm với thực tế, và nếu phải đưa vào hiến pháp khái niệm cân bằng giữa các quyền lập pháp và hành pháp, thì làm sao xây dựng khái niệm cân bằng này ? Ngoài ra cũng nên xem lại lịch sử sự ra đời của dân chủ như một khái niệm chính trị không thể trốn tránh 6 và xem xét mối quan hệ giữa dân chủ và chủ nghĩa vô chính phủ, có thể nói là trạng thái dân chủ đẩy xa tới tận cùng của nó 7. Từ đó, có thể đánh giá chính xác cái được coi là sự phản bội dân chủ : chủ nghĩa dân túy dưới các dạng thức khác nhau, thiên tả hay thiên hữu. Các quyền con người : quyền cá nhân, quyền cộng đồng và trách nhiệm tập thể « Sự bất chấp, lãng quên hay khinh thị quyền con người, đó là những nguyên nhân duy nhất tạo ra những tai hoạ công cộng, tạo ra sự thối nát của các chính quyền ». Đó là những câu chữ mạnh mẽ mở đầu bản Tuyên ngôn về các quyền con người và các quyền công dân 1789-1791, sau ngày nhà ngục Bastille được phá bỏ. Ngày nay, chúng ra biết rằng những lời lẽ ấy nhắm vào chế độ quân chủ đã gây ra những thảm hoạ nói trên. Chúng ta cũng biết rằng Cách mạng Pháp qua đó còn tuyên bố một cuộc cách mạng về quyền con người 8. Tôi nhắc lại Tuyên ngôn này, vì, cùng với Tuyên ngôn Độc lập của Hiệp chúng quốc Hoa Kỳ, đó là nguồn gốc của Tuyên ngôn phổ quát về các quyền con người 1948, nền tảng đầu tiên của hoạt động Liên Hợp Quốc. Không muốn trở lại sự kiện quan yếu này của cuộc xây dựng cộng đồng quốc tế pháp lý, tôi nghĩ cũng cần nhấn mạnh mấy điểm sau đây. Các quyền cơ bản (quyền tự do, quyền sống, quyền nhân phẩm, quyền tự do phát biểu, quyền hạnh phúc), cũng như nhiều quyền khác, không phải là những điều được ban phát hay đưa ra như những yêu cầu. Đó là những quyền mà các công dân – nam và nữ công dân – đã tuyên cáo, đồng thời cũng là lý do tồn tại của hệ thống chính trị mà ngày nay chúng ta gọi là dân chủ chính là bảo vệ và phát huy những quyền ấy. Mục tiêu đầu tiên của Sách XI trong bộ Tinh thần Luật pháp của Montesquieu nói về việc xây dựng định chế của các quyền, về quan hệ giữa các quyền với nhau (hợp tác, cạnh tranh, kỹ năng) là bảo vệ quyền được tự do. Chỉ có những nhà trí thức vô công rồi nghề 9 mới tìm cách xây dựng một khái niệm nhân dân với những quyền hành. Chính “nhân dân” 10 Pháp năm 1789 với vũ khí trong tay, chính nhân dân mà mục sư Martin Luther King đã huy động năm 1965, hay cuộc đấu tranh của ANC ở Nam Phi suốt mấy chục năm, hay mùa Xuân Á Rạp năm 2010 đã dẫn tới sự chấp thuận những biện pháp thể chế phù hợp với đòi hỏi của nhân dân.Bảo rằng quyền con người là cốt tuỷ của chính trị chẳng khác nào làm bộ kẻ cả với những tuyên bố theo kiểu : quyền con người là nền tảng chính sách của chúng tôi vì chính sách của chúng tôi là bảo vệ quyền của các bạn. Giữa mang lại hạnh phúc cho nhân dân (chính phủ cực quyền nào mà chẳng nói thế) và quyền nhân dân mưu cầu hạnh phúc có một sự dị biệt không nhỏ. Đó là không nói quyền cũng thay đổi, đa dạng theo thời gian, và sự bảo vệ các quyền ấy cũng phải thích ứng cho phù hợp. Năm 2003 tôi được cử tới Afghanistan tham gia tổ chức bầu cử, tôi lại càng nghiệm ra rằng những quyền « được ban phát » không nhất thiết là những quyền được tuyên ngôn. Năm 1979 khi Liên Xô chiếm đóng đất nước này, họ đã tuyên bố hủy bỏ khăn chùm « burka » và áp đặt chế độ trường học nam nữ hỗn hợp. Về nguyên tắc, đó là điều đáng hoan nghênh. Nhưng trong bối cảnh chiếm đóng, các biện pháp đó đã gây tai hại cho chính những người được thụ hưởng : phụ nữ không chùm « burka » bị tát a-xít vào mặt, các trường hỗn hợp bị ném lựu đạn 11. Lẽ ra, phải chăng nên để cho ý nguyện công dân nảy nở, rồi từ đó, với nền giáo dục phổ quát, sẽ củng cố ý thức công dân, ý thức chính trị, đưa tới khai phóng ? Nhưng đó chỉ là câu hỏi trừu tượng, trả lời chính xác phải đến từ chính người Afghan, nam cũng như nữ. Nói phải có một đường lối chính trị về quyền con người là nói rằng đối diện với những người công dân kiên quyết bảo vệ những quyền tuyên bố, chính quyền buộc phải tìm ra những giải pháp chính trị và định chế nhằm bảo vệ và củng cố các quyền đó. Những chính sách ấy không thể thu hẹp vào những thủ tục mà phải căn cứ vào một quan niệm nhất định về công lý. Không chỉ hạn chế vào những quyền đang có mà phải tính đến những quyền sẽ tới. Nhất thiết phải mở rộng sang những lãnh vực khác, về chính sách xã hội (công bằng xã hội) hay kinh tế (và với tình hình dịch bệnh hiện nay, một chính sách y tế phù hợp), củng cố kiến trúc hệ thống dân chủ bằng quyền bầu phiếu phổ thông, nhà nước pháp quyền hợp hiến, tính đa nguyên, tính công dân chính trị. Trong các cuộc thảo luận quốc tế về phạm vi phổ quát của các quyền nói trên, có một số luận điểm đáng được bàn cãi. Thí dụ như khía cạnh cá nhân chủ nghĩa (trước tiên là những quyền của tôi, sau đó mới là quyền lợi tập thể) ; sự thiếu vắng thảo luận về các quyền của cộng đồng trong khi các cộng đồng rất quan trọng trong sự hình thành bản sắc, yếu tố cơ bản để tìm hiểu cộng đồng dân tộc hiện nay ; rồi sự thiếu vắng suy xét tới trách nhiệm cá nhân và tập thể, một yếu tố cơ bản cấu tạo sự gắn kết của các cộng đồng. Một số tác giả còn nhận xét rằng quyền con người không thúc đẩy quá mức chủ nghĩa cá nhân, mà ngược lại, chúng mở ra những suy nghĩ về những hình thái mới trong quan hệ giữa các cá nhân, do đó củng cố sự gắn kết dân tộc chung quanh trật tự pháp lý 12. Nói như vậy rồi, khó khăn vô cùng to lớn là xây dựng các giá trị phổ quát tại mỗi nước, với văn hóa là lịch sử đặc thù của mình. Việc đó, chỉ có người dân mỗi nước mới có thể tiến hành. Thế thì chẳng hóa chúng ta diễn thuyết về đề tài này là vô bổ ? Các cuộc bầu cử giữa một bên là cơ quan hành chính, bên kia là những hư cấu thao tác và huyền thoại Đây không phải chỗ viết lại lịch sử các cuộc bầu cử, một hình thức ngàn năm nhằm phân định các ý kiến khác nhau khi phải có một quyết định tập thể. Việc thiết lập phổ thông bầu phiếu – mà Tuyên ngôn phổ quát đã khẳng định – chứng tỏ tầm quan trọng chính trị của bầu cử. Thông qua hành động chính trị dưới hình thức bỏ phiếu kín một cách tự do, những con người, nam cũng như nữ, trở thành nam nữ công dân của một quốc gia độc lập, chủ quyền, làm thay đổi vận mệnh của mình bằng cách làm chủ vận mệnh. Quyền bính từ nay không còn cha truyền con nối giữa quý tộc với nhau, từ nay không còn những đạo luật do một nhóm người áp đặt lên cử tri, từ nay không còn những kết quả bầu cử được biết trước khi công bố. Trong một thời gian dài, những người quản lý quá trình bầu cử đã sống với hai tiên đề tâm niệm. Tiên đề thứ nhất : một bộ máy quản lý bầu cử tốt (có quyền tự quản, độc lập, rành nghề…) dựa trên luật lệ bầu cử tương xứng, các cuộc bầu cử và kết quả bỏ phiếu được tin cậy, nghĩa là được mọi tác nhân chính trị và xã hội chấp nhận. Tiên đề thứ hai : sự chấp nhận đó sẽ củng cố tính chính đáng của Nhà nước và những chính phủ được bầu cử sẽ có thể thực hiện mạnh mẽ cương lĩnh chính trị của mình, nghĩa là chương trình đã được đưa ra trong cuộc tranh cử. Hai tiên đề ấy rất đáng kính, nhưng đã hiện ra như những ảo tưởng vì dựa trên niềm tin rằng quá trình bầu cử hoàn toàn độc lập đối với những rủi ro của chính trường, rằng độ tin cậy của nó bắt nguồn từ sự chân thực, công chính của cuộc bầu cử. Để thêm thắt cho phải phép, người ta thường viện dẫn những tiêu chí quốc tế về bầu cử công chính, tiêu chí thực ra chỉ là những lời tuyên bố long trọng sẽ tuân thủ các nguyên tắc của Tuyên ngôn Nhân quyền (1948) hay Định ước quốc tế về các quyền công dân và chính trị 1966 (mà đoạn liên quan tới bầu cử chép nguyên si Tuyên ngôn Nhân quyền). Trong hai thập niên vừa qua, các cuộc tranh chấp về bầu cử, phản đối kết quả xảy ra rất nhiều, trở thành xu hướng chung, ở các nước dân chủ lâu đời (Hoa Kỳ năm 2000 và 2020) hay mới mẻ (Mêhicô 2006-2012, Bờ biển Ngà, Kenya, Zimbawe vân vân). Bây giờ nhìn lại, có thể thấy những cuộc bầu cử tiến hành trong tình hình bấp bênh (Nam Phi năm 1994, Haïti năm 1990, Sénégal 2000) đã không bị phản đối, lẽ ra có cơ sở để phản đối. Những ví dụ ấy cho phép tạm kết luận : các cuộc bầu cử này đã được chấp nhận trong những điều kiện nhất định cho nên được tin cậy mặc dầu trình độ tổ chức kém. Trong trường hợp Nam Phi năm 1994, sự thỏa thuận giữa các chính đảng giữ vài trò quyết định. Một khi các đảng phải Nam Phi đã chẩp nhận phổ thông đầu phiếu thì kết quả (thắng lợi của ANC) coi như đã hoàn tất, và cuộc bỏ phiếu chỉ có giá trị tượng trưng mà không ai phản đối. Điều đó không có nghĩa là chính quyền không phải cải tiến hệ thống bầu cử để cho nó tiêu biểu hơn, để giảm thiểu những bất bình đẳng quá lố trong cuộc tranh đua (ngân sách tranh cử, khả năng sử dụng các phương tiện truyền thông). Điều cốt yếu là các cuộc cải cách ấy có củng cố hay không độ tin cậy của các cuộc bầu cử, độ tin cậy này gắn liền với độ tin cậy đối với nhà cầm quyền phụ trách tổ chức bầu cử. Về mặt dư luận (cần phân biệt với bình diện pháp lý), khi kết quả nghiêng về phe đối lập, cuộc bầu cử được coi là đáng tin cậy hơn, mặc dầu hệ thống bầu cử còn nhiều bất cập. Trường hợp Myanmar cách đây mười năm là một ví dụ điển hình 13. Trong mấy chục năm qua, ngày càng nhiều khiểu nại về bầu cử không đáng tin cậy 14. Không đi vào phân tích phức tạp, tôi cho rằng có thể khẳng định đó là cuộc khủng hoảng về một số điều hư cấu nền tảng của những cuộc bầu cử như ta biết. Xin đơn cử hai thí dụ. Nếu cử tri có thể bỏ phiếu bầu và các lá phiếu có thể kiểm đếm, đầu tiên có nghĩa là những lá phiếu ấy như nhau, và các cử tri bình đẳng với nhau. Hư cấu là ở chỗ này : người công dân (nam/nữ) là một thực thể trừu tượng, một hư cấu pháp lý. Bất kể giàu, nghèo, nam, nữ, đó là một cá thể đơn độc, « tự do » không liên hệ gì tới một nhóm hay cộng đồng nào cả, đơn thuần chỉ là một con số. Mọi người bình đẳng trước Thượng đế và pháp luật. Điều hư cấu thứ hai ẩn mình dưới quy luật đa số được coi là hiển nhiên. Thật vậy, ai được 50% cộng 1 phiếu là thắng cử. Mọi người đều biết là trong thực tế, chẳng có ai thắng cử như vậy cả, mà phải thiết lập những thể lệ thực tế dựa trên những tính toán số lượng. Hư cấu là ở chỗ đồng hóa đa số với ý chí chung, còn quy luật đa số vừa không hợp hiến vừa chẳng có gì là dân chủ. Chính vì vậy mà hư cấu về sự nhất trí có tính quyết định trong cuộc chơi bầu cử. Tính chất hư cấu (hoàn toàn không có nghĩa là tưởng tượng) của sự nhất trí đòi hỏi rằng đa số được coi là sự thể hiện của ý chí chung như được nói trong Tuyên ngôn về các quyền con người và quyền công dân. Hiểu theo ý nghĩa ấy, cuộc bầu phiếu không chỉ đơn thuần là thể thức phân định các ứng cử viên, mà trước hết nó là sự thể hiện chủ quyền của dân tộc, sau đó, là sự tuân phục của nhân dân (trừu tượng) đối với các định chế mà sự tuân phục ấy khai sinh ra. Ta biết rằng : trong các cuộc bầu cử, toàn thể dân chúng, cùng một lúc, nhất loạt bỏ phiếu (tất nhiên không kể những nước rộng như lục địa như Ấn Đô, Indonesia), và qua động tác đó, thể hiện sự gặp gỡ Nhà nước. Như thế là cộng đồng tự biến thành một sự thông công. Vị tổng thống mới đắc cử, trong diễn văn đầu tiên, hiếm ai không tuyên bố rằng mình được toàn dân – chứ không phải chỉ là cử tri của riêng mình – bầu ra. Chính vì thế mà nhiệm vụ của các đại biểu quốc hội không phải là một nhiệm vụ cưỡng bách : họ đại diện cho ý chí toàn thể. Lá phiếu do đó không phải là một quyền hành, chính xác không phải là sở hữu cá nhân, mà là sự úy quyền cho một bộ phận (cá thể) của chủ quyền dân tộc nhằm lựa chọn một chính quyền tối ưu cho toàn dân. Vì vậy mà phải cấm chỉ việc mà cả, buôn bán lá phiếu (thuật ngữ pháp lý gọi trọng tội này là simonie) – sự cấm đoán này được nêu rõ trong mội bộ luật về bầu cử. Song quan niệm này bị đặt lại vấn đề tại các nước đang chấp nhận những sự phân cách, xé lẻ. Ngày càng nhiều những phân biệt về bản sắc dẫn tới những cuộc bầu cử nặng về cảm tính, ngày càng có nhiều người thất cử phủ nhận kết quả cuộc bỏ phiếu, đôi khi bất chấp những quyết định tư pháp. Làm thế nào để cưỡng lại sự phủ nhận các luận điểm truyền thống về bầu cử hợp lý, đầy đủ thông tin, ôn hòa, đó chính là thách thức mà chúng ta phải vượt qua để trả lại cho các cuộc bầu cử chức năng thực sự của chúng : làm công cụ để giải quyết các xung đột15, tái kiến tạo cộng đồng dân tộc. Thay lời kết luận Dân chủ khủng hoảng, quyền con người bị đe doạ, các cuộc bầu cử càng ngày càng bị chỉ trích, đó là những đề tài phổ biến trong công luận có ý thức hiện nay, điều rất đáng lo ngại vì nó đang diễn ra ở ngay các nước có truyền thống dân chủ. Xét cho kỹ, để tiến hành những nghiên cứu nhằm đề ra những hướng giải quyết khả thể, dường như cần đề ra mấy tiêu ngữ : bớt than vãn, thêm canh tân, nêu ra những « hư cấu » mới. Canh tân chẳng hạn là rà soát lại các khái niệm và giá trị đang bị cật vấn, thích ứng chúng với từng bối cảnh dân tộc, chính trị, văn hóa và lịch sử, là những bối cảnh luôn luôn có tính chất khu biệt, cụ thể. Canh tân, trong lãnh vực quyền con người, còn là làm giàu thêm các khái niệm và giá trị bằng sự đóng góp của những nền văn hóa khác, lâu đời hơn và không kém phần quan trọng. Rất có ý nghĩa là việc bà Simone Weil, một nhân vật xuất sắc của Pháp, đã nêu lên ý tưởng về một bản Tuyên ngôn phổ quát về trách nhiệm để bổ sung cho tuyên ngôn về các quyền con người. Ý tưởng này mở đường cho những suy nghĩ phong phú. Cuối cùng, trong lãnh vực bầu cử, ta thấy xuất hiện nhiều cuộc cải tổ, với những mục tiêu khác nhau, nhưng đều nhằm củng cố vai trò và độ đáng tin của các cuộc bầu cử. Đó cũng là những chỉ dấu về nỗ lực canh tân. Còn chuyện « hư cấu », có lẽ ta nên trở lại định nghĩa của triết gia Alain : dân chủ là hình thái giải quyết các xung đột một cách hòa bình và hợp pháp. Mục tiêu của khóa học này, cũng phù hợp với quan niệm của Viện trường Oswaldo Chacón, là làm cho nó trở thành quỹ tích của những suy nghĩ như trên, nơi tích tụ tri thức và thực hành của mọi người tham gia khóa học. Xin thành thực cảm ơn các bạn đã cho tôi đồng hành trong cuộc viễn du rất đáng mê say bắt đầu từ hôm nay. Nguyễn Hữu Động Tháng 10/11. 2025. Chú thích: 1 John Dunn : Democracy, A History. Atlantic Books. London 2005 2 Geoffroy de Lagasnerie : La démocratie comme concept pertinent du politique. Trong Dominique Rousseau & Sandra Laugier : La Démocratie, une Idée Force. Paris 2023 3 Steven Levitsky & Daniel Ziblatt : How Democracies Die. New York 2018 ; Frederic Worms : Les maladies chroniques de la Démocratie. Paris 2017 ; Jean Claude Kaufmann : La Fin de la Démocratie, Paris 2019 ; Guy Hermet : L’Hiver de la Démocratie. Paris 2007… xin đơn cử một vài trong số hàng chục tác phẩm về đề tài này. 4 Dominique Rousseau & Sandra Laugier. Sách đã dẫn. 5 Xem phân tích tuyệt vời của Louis Althusser : Montesquieu : La politique et l’histoire. Paris 1959. 6 Francis Dupuis-Déri : Démocratie: Histoire politique d’un mot. Québec 2013. 7 Charlotte Wilson : Anarchist Essays. London Freedom Press 2000 ; Dominique Schnapper : Les illusions de la démocratie. Paris 2025 8 Marcel Gauchet : La Révolution des droits de l’homme. Paris 9 Chantal Mouffe & Iñigo Errejón : Construire un peuple. Pour une radicalisation de la démocratie. Paris 2017. 10 Khái niệm nhân dân này không liên quan gì tới số lượng. Về điểm này, cuộc thảo luận kéo dài từ lâu, và khá phức tạp. Mao chủ tịch nói : Nhân dân mong muốn cách mạng… 12 Claude Lefort : Essais sur le Politique. Paris 1986 13 Cuộc bầu cử tháng 11-2015 đã mang thắng lợi chưa từng có cho Liên đoàn Quốc gia vì Dân chủ. Cộng đồng quốc tế coi đó là một cuộc bầu cử mẫu mực, đồng thời là một thất bại của quân đội. Tuy nhiên, không ai để ý rằng 10% dân chúng, những người Hồi giáo, bị gạt ra ngoài. Họ bị coi là người ngoại quốc, mặc dầu họ sống ở đây từ nhiều thế hệ, chính quyền Myanmar đã truất quốc tịch của họ năm 1982. 14 Adam Przeworski : Why Bother with Elections. Polity Press 2018 ; David Van Reybrouck : Contre les élections. Actes Sud 2013. 15 Christopher H. Achen & Larry M. Bartels: Democracy for Realists. Why Elections Do Not Produce Responsive Government. Princeton University Press 2016.

Kinh Phật Dạy về Quán Thân Tâm

Thân bệnh tâm không bệnh - Thích Tâm Minh https://www.phatam.com/than-benh-tam-khong-benh_4b212b853.html "Đây là lời đức Phật giảng cho gia chủ Nakulapità khi già, tuổi đã lớn, thân bệnh hoạn, luôn ốm đau, ... Này gia chủ, ai mang cái thân này, mà không bệnh tật ốm đau, ... ... Nỗi khổ này là một sự thật mà tự thân mỗi người đều chứng nghiệm. Nhưng tâm thì không ốm đau đó là không tham không sân không si không chấp ngã. Đó là thân bệnh nhưng tâm không bệnh." Tỳ kheo Thích Tâm Minh là đệ tử và từng là thị giả của Cố HT Thích Minh Châu (Cố Viện trưởng viện đại học Vạn Hạnh). HT TMC bệnh parkinson và qua đời năm 2012. 3/ https://www.phatam.com/loi-phat-day-de-cuoc-song-an-lac-hanh-phuc_83e74d01f.html Lời Phật dạy để cuộc sống An lạc Hạnh phúc - Thích Tâm Minh

Foot Exercises

6 feel-good exercises to alleviate sore, achy feet June 7, 20255:00 AM ET Andee Tagle Are sore, achy feet keeping you from putting your best foot forward? Instead of immediately seeking out extra-cushioned footwear or super-specialized shoe inserts, start with some foot exercises, says Irene Davis, a professor of physical therapy and rehab sciences at the University of South Florida. "People have these amazing muscles in their feet," Davis says. "They actually have the ability to increase the strength and capacity of their feet, which can help with the pain." In fact, regularly exercising your feet and ankles has been shown to reduce the risk of injury, prevent and alleviate pain and improve overall foot health, says Dr. Adam Tenforde, an associate professor of physical medicine and rehabilitation at Harvard Medical School. Foot care experts share six exercises to try at home. Whether you're gearing up for that big soccer game, recuperating from a long day at work or just want the strongest feet possible to avoid trips and falls in the future, give them all a try or start with just one. Consult with your healthcare provider if you have questions, experience pain or have preexisting foot conditions like bunions, plantar fasciitis or achilles tendonitis. Exercise 1: Foot doming This exercise is like doing crunches for your feet. It targets your "foot core," the muscles that work together to stabilize the foot for dynamic movement, Davis says. In the same way core exercises like planks or mountain climbers are important for total body movement, strengthening your foot core provides stability so the larger muscles that move the foot and ankle can do their job and protect against pain and injury, Davis says. How to do it: Start in a seated position, Tenforde says. Ground both the heels and the toes while pulling back the ball of the foot to raise your arch. Once raised, squeeze the arch muscles for a few seconds. Hold for two to three seconds for 10 repetitions to start. Once you've got the hang of it, try the same exercise standing, then slowly move up to 20- to 30-second holds for three to five repetitions to build endurance, Tenforde says. Foot doming can be practiced daily. Incorporate it into everyday tasks like brushing your teeth or waiting in line at the grocery store, he says. Exercise 2: Wall stretches This exercise can be effective for pain relief and increasing blood flow to your feet, says podiatrist Ebonie Vincent. It's especially helpful if you suffer from plantar fasciitis. How to do it: Stand up facing a wall. Then, wedge the toes of one foot against the wall, with the foot at about a 45-degree angle, keeping the heel on the ground. Place your hands on the wall for support if needed. Slowly begin to bend the knee of that elevated foot and bring your body forward until you feel a stretch in the back of your calf and the bottom of your foot. Vincent suggests holding the stretch for 30 seconds, then repeating three times on each side, up to three times a day. Exercise 3: Toe spreads Did you know you have the ability to spread out your toes as wide as you can spread out your fingers? If that idea seems wild, it's probably because for many people the range of motion in the toes has been limited by a lifetime of toe-constraining footwear, Davis says. The lateral stretching of toe spread exercises can help improve your flexibility and motor control, protect against bunion pain and increase foot stability, Tenforde says. How to do it: Spread your toes as wide as possible and then bring them back to a neutral position. To isolate the correct muscles, it's best not to flex or extend your toes as you go, Davis says. If you find that tough, try using toe separators, the kind you might use while getting a pedicure. Simply squeeze your toes against them for a few seconds, then stretch as far outside of them as you can for another few seconds. Try two to three sets of 10-15 repetitions daily. Don't be discouraged if you have limited mobility at first, says Tenforde. Over time, your muscles should get stronger and you should be able to stretch wider. Exercise 4: Toe Yoga Don't worry, no miniature yoga mat required here. But like other yoga practices, toe yoga — or toe-ga, as Davis and Tenforde call it — can improve your balance and foot stability by strengthening a number of your toe muscles. Strong toes are important for the "push-off" function needed to walk or run, among other things, Davis says. How to do it: Stand with your feet on the floor and lift up your big toe while keeping your lesser toes on the ground. Then, raise your lesser toes while keeping your big toe on the ground. Do two to three sets of 10-15 repetitions daily, Tenforde says. Exercise 5: Calf raises Yep, they're not just for rounding out leg day at the gym. Since they mimic the propulsive phase of walking or running, Tenforde says calf raises are great for strengthening the stabilizing muscles and ligaments of the foot and ankle. But take care: while it might look easy, this exercise is often done wrong, he says. How to do it: To get the most out of a calf raise, slowly rise up onto the front of your foot by activating your arch and lifting your heel as high as is comfortable. Then, use those same muscles of your arch and big toe to slowly lower the heel back down to the ground. It's common to roll to the lesser toes and the outside of the foot on your way down, but that works the wrong muscles and can lead to injury, Tenforde says. Once you've got the right mechanics down, aim for two to three sets of 10-15 reps every other day. Start with double leg calf raises and then move to single leg if you're up for a challenge, Tenforde says. Exercise 6: Hold hands with your feet This one is more of a stretch to warm up or cool down — and will make your feet feel happy, says orthopedic surgeon Dr. Erica Rowe Urquhart. How to do it: Sit in a comfortable seated position. Interlace the fingers of one hand with the toes of the opposite foot and gently massage the bottom of your feet with the thumb of your free hand. Then, gently rotate the foot and ankle to help loosen any tension in the foot and lubricate your joints, she says. By spending just a few minutes holding hands with each foot at the beginning and end of each day, you can prepare your feet for all the work they'll be doing — and then thank them for all the weight they carried throughout the day. And we could all stand to show our feet a little more care and gratitude, Urquhart says. This story was edited by Malaka Gharib. The visual editor is Beck Harlan. We'd love to hear from you. Leave us a voicemail at 202-216-9823, or email us at LifeKit@npr.org. Listen to Life Kit on Apple Podcasts and Spotify, and sign up for our newsletter. Follow us on Instagram: @nprlifekit.