The Facebook whistleblower says its algorithms are dangerous. Here’s why

https://www.technologyreview.com/2021/10/05/1036519/facebook-whistleblower-frances-haugen-algorithms/?utm_source=pocket-newtab The Facebook whistleblower says its algorithms are dangerous. Here’s why. Frances Haugen’s testimony at the Senate hearing today raised serious questions about how Facebook’s algorithms work—and echoes many findings from our previous investigation On Sunday night, the primary source for the Wall Street Journal’s Facebook Files, an investigative series based on internal Facebook documents, revealed her identity in an episode of 60 Minutes. Frances Haugen, a former product manager at the company, says she came forward after she saw Facebook’s leadership repeatedly prioritize profit over safety. Before quitting in May of this year, she combed through Facebook Workplace, the company’s internal employee social media network, and gathered a wide swath of internal reports and research in an attempt to conclusively demonstrate that Facebook had willfully chosen not to fix the problems on its platform. Today she testified in front of the Senate on the impact of Facebook on society. She reiterated many of the findings from the internal research and implored Congress to act. Related Story The company’s AI algorithms gave it an insatiable habit for lies and hate speech. Now the man who built them can't fix the problem. “I’m here today because I believe Facebook’s products harm children, stoke division, and weaken our democracy,” she said in her opening statement to lawmakers. “These problems are solvable. A safer, free-speech respecting, more enjoyable social media is possible. But there is one thing that I hope everyone takes away from these disclosures, it is that Facebook can change, but is clearly not going to do so on its own.” During her testimony, Haugen particularly blamed Facebook’s algorithm and platform design decisions for many of its issues. This is a notable shift from the existing focus of policymakers on Facebook’s content policy and censorship—what does and doesn’t belong on Facebook. Many experts believe that this narrow view leads to a whack-a-mole strategy that misses the bigger picture. “I’m a strong advocate for non-content-based solutions, because those solutions will protect the most vulnerable people in the world,” Haugen said, pointing to Facebook’s uneven ability to enforce its content policy in languages other than English. Haugen’s testimony echoes many of the findings from an MIT Technology Review investigation published earlier this year, which drew upon dozens of interviews with Facebook executives, current and former employees, industry peers, and external experts. We pulled together the most relevant parts of our investigation and other reporting to give more context to Haugen’s testimony. How does Facebook’s algorithm work? Colloquially, we use the term “Facebook’s algorithm” as though there’s only one. In fact, Facebook decides how to target ads and rank content based on hundreds, perhaps thousands, of algorithms. Some of those algorithms tease out a user’s preferences and boost that kind of content up the user’s news feed. Others are for detecting specific types of bad content, like nudity, spam, or clickbait headlines, and deleting or pushing them down the feed. All of these algorithms are known as machine-learning algorithms. As I wrote earlier this year: Unlike traditional algorithms, which are hard-coded by engineers, machine-learning algorithms “train” on input data to learn the correlations within it. The trained algorithm, known as a machine-learning model, can then automate future decisions. An algorithm trained on ad click data, for example, might learn that women click on ads for yoga leggings more often than men. The resultant model will then serve more of those ads to women. And because of Facebook’s enormous amounts of user data, it can develop models that learned to infer the existence not only of broad categories like “women” and “men,” but of very fine-grained categories like “women between 25 and 34 who liked Facebook pages related to yoga,” and [target] ads to them. The finer-grained the targeting, the better the chance of a click, which would give advertisers more bang for their buck. The same principles apply for ranking content in news feed: Just as algorithms [can] be trained to predict who would click what ad, they [can] also be trained to predict who would like or share what post, and then give those posts more prominence. If the model determined that a person really liked dogs, for instance, friends’ posts about dogs would appear higher up on that user’s news feed. Before Facebook began using machine-learning algorithms, teams used design tactics to increase engagement. They’d experiment with things like the color of a button or the frequency of notifications to keep users coming back to the platform. But machine-learning algorithms create a much more powerful feedback loop. Not only can they personalize what each user sees, they will also continue to evolve with a user’s shifting preferences, perpetually showing each person what will keep them most engaged. Who runs Facebook’s algorithm? Within Facebook, there’s no one team in charge of this content-ranking system in its entirety. Engineers develop and add their own machine-learning models into the mix, based on their team’s objectives. For example, teams focused on removing or demoting bad content, known as the integrity teams, will only train models for detecting different types of bad content. This was a decision Facebook made early on as part of its “move fast and break things” culture. It developed an internal tool known as FBLearner Flow that made it easy for engineers without machine learning experience to develop whatever models they needed at their disposal. By one data point, it was already in use by more than a quarter of Facebook’s engineering team in 2016. Related Story Many of the current and former Facebook employees I’ve spoken to say that this is part of why Facebook can’t seem to get a handle on what it serves up to users in the news feed. Different teams can have competing objectives, and the system has grown so complex and unwieldy that no one can keep track anymore of all of its different components. As a result, the company’s main process for quality control is through experimentation and measurement. As I wrote: Teams train up a new machine-learning model on FBLearner, whether to change the ranking order of posts or to better catch content that violates Facebook’s community standards (its rules on what is and isn’t allowed on the platform). Then they test the new model on a small subset of Facebook’s users to measure how it changes engagement metrics, such as the number of likes, comments, and shares, says Krishna Gade, who served as the engineering manager for news feed from 2016 to 2018. If a model reduces engagement too much, it’s discarded. Otherwise, it’s deployed and continually monitored. On Twitter, Gade explained that his engineers would get notifications every few days when metrics such as likes or comments were down. Then they’d decipher what had caused the problem and whether any models needed retraining. How has Facebook’s content ranking led to the spread of misinformation and hate speech? During her testimony, Haugen repeatedly came back to the idea that Facebook’s algorithm incites misinformation, hate speech, and even ethnic violence. “Facebook … knows—they have admitted in public—that engagement-based ranking is dangerous without integrity and security systems but then not rolled out those integrity and security systems in most of the languages in the world,” she told the Senate today. “It is pulling families apart. And in places like Ethiopia it is literally fanning ethnic violence.” Here’s what I’ve written about this previously: The machine-learning models that maximize engagement also favor controversy, misinformation, and extremism: put simply, people just like outrageous stuff. Sometimes this inflames existing political tensions. The most devastating example to date is the case of Myanmar, where viral fake news and hate speech about the Rohingya Muslim minority escalated the country’s religious conflict into a full-blown genocide. Facebook admitted in 2018, after years of downplaying its role, that it had not done enough “to help prevent our platform from being used to foment division and incite offline violence.” As Haugen mentioned, Facebook has also known this for a while. Previous reporting has found that it’s been studying the phenomenon since at least 2016. In an internal presentation from that year, reviewed by the Wall Street Journal, a company researcher, Monica Lee, found that Facebook was not only hosting a large number of extremist groups but also promoting them to its users: “64% of all extremist group joins are due to our recommendation tools,” the presentation said, predominantly thanks to the models behind the “Groups You Should Join” and “Discover” features. In 2017, Chris Cox, Facebook’s longtime chief product officer, formed a new task force to understand whether maximizing user engagement on Facebook was contributing to political polarization. It found that there was indeed a correlation, and that reducing polarization would mean taking a hit on engagement. In a mid-2018 document reviewed by the Journal, the task force proposed several potential fixes, such as tweaking the recommendation algorithms to suggest a more diverse range of groups for people to join. But it acknowledged that some of the ideas were “antigrowth.” Most of the proposals didn’t move forward, and the task force disbanded. In my own conversations, Facebook employees also corroborated these findings. A former Facebook AI researcher who joined in 2018 says he and his team conducted “study after study” confirming the same basic idea: models that maximize engagement increase polarization. They could easily track how strongly users agreed or disagreed on different issues, what content they liked to engage with, and how their stances changed as a result. Regardless of the issue, the models learned to feed users increasingly extreme viewpoints. “Over time they measurably become more polarized,” he says. In her testimony, Haugen also repeatedly emphasized how these phenomena are far worse in regions that don’t speak English because of Facebook’s uneven coverage of different languages. “In the case of Ethiopia there are 100 million people and six languages. Facebook only supports two of those languages for integrity systems,” she said. “This strategy of focusing on language-specific, content-specific systems for AI to save us is doomed to fail.” She continued: “So investing in non-content-based ways to slow the platform down not only protects our freedom of speech, it protects people’s lives.” I explore this more in a different article from earlier this year on the limitations of large language models, or LLMs: Despite LLMs having these linguistic deficiencies, Facebook relies heavily on them to automate its content moderation globally. When the war in Tigray[, Ethiopia] first broke out in November, [AI ethics researcher Timnit] Gebru saw the platform flounder to get a handle on the flurry of misinformation. This is emblematic of a persistent pattern that researchers have observed in content moderation. Communities that speak languages not prioritized by Silicon Valley suffer the most hostile digital environments. Gebru noted that this isn’t where the harm ends, either. When fake news, hate speech, and even death threats aren’t moderated out, they are then scraped as training data to build the next generation of LLMs. And those models, parroting back what they’re trained on, end up regurgitating these toxic linguistic patterns on the internet. How does Facebook’s content ranking relate to teen mental health? One of the more shocking revelations from the Journal’s Facebook Files was Instagram’s internal research, which found that its platform is worsening mental health among teenage girls. “Thirty-two percent of teen girls said that when they felt bad about their bodies, Instagram made them feel worse,” researchers wrote in a slide presentation from March 2020. Haugen connects this phenomenon to engagement-based ranking systems as well, which she told the Senate today “is causing teenagers to be exposed to more anorexia content.” “If Instagram is such a positive force, have we seen a golden age of teenage mental health in the last 10 years? No, we have seen escalating rates of suicide and depression amongst teenagers,” she continued. “There’s a broad swath of research that supports the idea that the usage of social media amplifies the risk of these mental health harms.” In my own reporting, I heard from a former AI researcher who also saw this effect extend to Facebook. The researcher’s team…found that users with a tendency to post or engage with melancholy content—a possible sign of depression—could easily spiral into consuming increasingly negative material that risked further worsening their mental health. But as with Haugen, the researcher found that leadership wasn’t interested in making fundamental algorithmic changes. The team proposed tweaking the content-ranking models for these users to stop maximizing engagement alone, so they would be shown less of the depressing stuff. “The question for leadership was: Should we be optimizing for engagement if you find that somebody is in a vulnerable state of mind?” he remembers. But anything that reduced engagement, even for reasons such as not exacerbating someone’s depression, led to a lot of hemming and hawing among leadership. With their performance reviews and salaries tied to the successful completion of projects, employees quickly learned to drop those that received pushback and continue working on those dictated from the top down…. That former employee, meanwhile, no longer lets his daughter use Facebook. How do we fix this? Haugen is against breaking up Facebook or repealing Section 230 of the US Communications Decency Act, which protects tech platforms from taking responsibility for the content it distributes. Instead, she recommends carving out a more targeted exemption in Section 230 for algorithmic ranking, which she argues would “get rid of the engagement-based ranking.” She also advocates for a return to Facebook’s chronological news feed. In An Ugly Truth, reporters Sheera Frenkel and Cecilia Kang reveal Facebook's fundamental flaws through a detailed account of its years between two US elections. Ellery Roberts Biddle, a projects director at Ranking Digital Rights, a nonprofit that studies social media ranking systems and their impact on human rights, says a Section 230 carve-out would need to be vetted carefully: “I think it would have a narrow implication. I don't think it would quite achieve what we might hope for.” In order for such a carve-out to be actionable, she says, policymakers and the public would need to have a much greater level of transparency into how Facebook’s ad-targeting and content-ranking systems even work. “I understand Haugen’s intention—it makes sense,” she says. “But it’s tough. We haven't actually answered the question of transparency around algorithms yet. There’s a lot more to do.” Nonetheless, Haugen’s revelations and testimony have brought renewed attention to what many experts and Facebook employees have been saying for years: that unless Facebook changes the fundamental design of its algorithms, it will not make a meaningful dent in the platform’s issues. Her intervention also raises the prospect that if Facebook cannot put its own house in order, policymakers may force the issue. “Congress can change the rules that Facebook plays by and stop the many harms it is now causing,” Haugen told the Senate. “I came forward at great personal risk because I believe we still have time to act, but we must act now.” Author: Karen Hao

Ukraine – Đất nước lịch sử ngàn năm trên ngã ba Âu Á

https://saigonnhonews.com/thoi-su/the-gioi/ukraine-dat-nuoc-lich-su-ngan-nam-tren-nga-ba-au-a/ Ukraine – Đất nước lịch sử ngàn năm trên ngã ba Âu Á Đoàn Xuân Thu – 24 tháng 8, 2025 Ngày 24 Tháng Tám, 1991, Ukraine tuyên bố độc lập sau khi Liên Xô tan rã. Đây là bước ngoặt lịch sử, nhưng cũng mở ra thử thách mới. Ukraine, quốc gia rộng lớn ở Đông Âu, diện tích 603,628 km², là nước lớn nhất châu Âu (nếu không tính Nga, vốn trải dài cả Á lẫn Âu). Thủ đô Kyiv, bên bờ sông Dnipro, vừa là trung tâm chính trị vừa là trái tim văn hóa. Dân số 2025 khoảng 33.4 triệu người, phần lớn là người Ukraine, ngoài ra còn có cộng đồng Nga, Ba Lan, Do Thái, Tatar… Sự đa dạng này tạo nên bản sắc phong phú nhưng cũng nhiều lần dẫn đến tranh chấp. Lịch sử Ukraine bắt nguồn từ Kyivan Rus thế kỷ IX – liên minh bộ lạc Slavic do Đại Công Quốc Kyiv dựng nên, từng được coi là cái nôi của văn minh Đông Slav. Sang thế kỷ XIV, lãnh thổ bị chia cắt: phía tây chịu ảnh hưởng Ba Lan – Lithuania, phía đông dần rơi vào Nga. Sau nhiều thế kỷ tranh giành, Ukraine bị sáp nhập vào Đế quốc Nga và sau đó là Liên Xô. Ngày 24 Tháng Tám, 1991, Ukraine tuyên bố độc lập sau khi Liên Xô tan rã. Đây là bước ngoặt lịch sử, nhưng cũng mở ra thử thách mới. Quốc gia nằm ở vị trí chiến lược – “vùng đệm” giữa Nga và Châu Âu – nên luôn bị cuốn vào xung đột địa chính trị. Địa lý Ukraine là đồng bằng rộng lớn, đất đai phì nhiêu, đặc biệt là đất đen (chernozem) nổi tiếng màu mỡ bậc nhất thế giới. Nhờ vậy, Ukraine được mệnh danh “vựa lúa của Châu Âu,” xuất khẩu nhiều lúa mì, bắp, dầu hướng dương. Ngoài nông nghiệp, các ngành công nghiệp nặng, năng lượng, khai khoáng và công nghệ thông tin cũng đóng vai trò quan trọng. Các thành phố lớn như Kharkiv, Odesa, Dnipro, Lviv, Donetsk đều có bản sắc riêng: Lviv với kiến trúc Châu Âu cổ kính; Odesa là cảng lớn bên Hắc Hải; Kharkiv từng là thủ đô và trung tâm công nghiệp; Donetsk gắn với khai thác than; Dnipro là thành trì quốc phòng. Ngoài ra, dãy Carpathian phía tây hùng vĩ, với đỉnh Hoverla cao 2,061m. Năm 2014, sau Cách Mạng Maidan, Ukraine chọn con đường hội nhập Châu Âu. Nga phản ứng dữ dội: sáp nhập Crimea, khơi mào chiến tranh ly khai ở Donbas. Từ đó, Ukraine trở thành tâm điểm đối đầu Đông – Tây, vừa là chiến trường quân sự, vừa là biểu tượng khát vọng độc lập ở Đông Âu. Putin xâm lược Ukraine và Zelensky chống lại Ngày 24 Tháng Hai, 2022, thế giới bàng hoàng khi Nga dưới lệnh Tổng Thống Vladimir Putin mở cuộc xâm lược toàn diện vào Ukraine. Moscow gọi đây là “chiến dịch quân sự đặc biệt” với mục tiêu “phi phát xít hóa, phi quân sự hóa”, nhưng thực chất là hành động xâm lược trắng trợn, vi phạm luật pháp quốc tế và thách thức an ninh Châu Âu. Những ngày đầu, quân Nga áp sát Kyiv. Nhiều nhà phân tích cho rằng Ukraine chỉ cầm cự vài tuần. Nhưng Tổng thống Volodymyr Zelensky – một cựu diễn viên hài – trở thành biểu tượng kháng cự dân tộc. Ông từ chối rời thủ đô, khẳng định: “Tôi cần đạn dược, không cần xe đưa tôi đi.” Zelensky biến hình ảnh “chính trị gia ngoại đạo” thành anh hùng dân tộc. Ông mặc áo lính giản dị, thường xuyên xuất hiện giữa tiền tuyến, kêu gọi đồng bào và cộng đồng quốc tế. Chính sự dũng cảm và khả năng truyền thông này đã giúp Ukraine đoàn kết và giành được ủng hộ mạnh mẽ từ phương Tây. Quân đội Ukraine – vốn được huấn luyện và trang bị một phần từ NATO sau 2014 – đã đánh trả hiệu quả. Họ tận dụng vũ khí viện trợ như Javelin, HIMARS, Patriot để chặn đà quân Nga. Trận chiến Kyiv trở thành bước ngoặt: Nga thất bại trong nỗ lực lật đổ chính quyền, buộc phải rút khỏi miền Bắc. Từ 2022–2023, chiến sự tập trung vào miền Đông và Nam: Donbas, Kherson, Zaporizhzhia. Ukraine mở nhiều đợt phản công, giành lại Kharkiv và Kherson. Dù vậy, cả hai bên đều chịu tổn thất nặng nề: hàng trăm ngàn binh sĩ thương vong, cơ sở hạ tầng tàn phá, hàng triệu người dân Ukraine phải sang Châu Âu tị nạn. Chính trong gian khổ ấy, hình ảnh Zelensky càng sáng. Ông trở thành gương mặt của dân chủ trước bạo lực. Ukraine, từ một nước bị coi là ngoại vi, nay thành tâm điểm đấu tranh toàn cầu giữa tự do và độc tài. NATO và EU không chỉ viện trợ quân sự, mà còn mở rộng hợp tác để kéo Ukraine gần hơn với phương Tây Trump – Putin và bài toán NATO Trong khi Zelensky kiên cường chống Nga, chính trường Mỹ dấy lên toan tính lạnh lùng. Donald Trump, đầy tham vọng, từng bị cáo buộc gây sức ép lên Zelensky từ năm 2019 để đạt lợi ích cá nhân. Nay ông ta lại úp mở “kế hoạch hòa bình 24 giờ” nếu trở lại Nhà Trắng – thực chất là buộc Ukraine nhường lãnh thổ cho Putin. Thủ đoạn ấy chẳng khác nào bắt nạn nhân ký vào bản án cướp đất của kẻ xâm lược. Zelensky hiểu rằng thỏa thuận ấy đồng nghĩa với quốc gia tự sát. Ukraine không thể đánh đổi độc lập lấy hòa bình giả tạo. NATO, dù lo ngại chiến tranh kéo dài, vẫn khẳng định: “Không một tấc đất Ukraine bị Nga hợp pháp hóa chiếm đóng.” Liên minh tiếp tục viện trợ vũ khí, huấn luyện quân đội Ukraine và chuẩn bị mở rộng sang phía Đông. Cuộc chiến Ukraine không chỉ là chuyện của một dân tộc bị xâm lược, mà là phép thử sinh tử cho cả trật tự thế giới. Giữa bom đạn, lập trường kiên quyết của Zelensky cùng sự hậu thuẫn của NATO đã chứng minh: tự do có thể bị thử thách, nhưng không bao giờ bị khuất phục. (Melbourne)

SoK: Machine Learning for Misinformation Detection

SoK: Machine Learning for Misinformation Detection Authors: Madelyne Xiao and Jonathan Mayer, Princeton University Abstract: We examine the disconnect between scholarship and practice in applying machine learning to trust and safety problems, using misinformation detection as a case study. We survey literature on automated detection of misinformation across a corpus of 248 well-cited papers in the field. We then examine subsets of papers for data and code availability, design missteps, reproducibility, and generalizability. Our paper corpus includes published work in security, natural language processing, and computational social science. Across these disparate disciplines, we identify common errors in dataset and method design. In general, detection tasks are often meaningfully distinct from the challenges that online services actually face. Datasets and model evaluation are often non-representative of real-world contexts, and evaluation frequently is not independent of model training. We demonstrate the limitations of current detection methods in a series of three representative replication studies. Based on the results of these analyses and our literature survey, we conclude that the current state-of-the-art in fully-automated misinformation detection has limited efficacy in detecting human-generated misinformation. We offer recommendations for evaluating applications of machine learning to trust and safety problems and recommend future directions for research. Category: Long Presentation Open Access Media USENIX is committed to Open Access to the research presented at our events. Papers and proceedings are freely available to everyone once the event begins. Any video, audio, and/or slides that are posted after the event are also free and open to everyone. Support USENIX and our commitm

Emotional Reliance on AI

"Scholars in psychology and media studies have long warned of the 'ELIZA effect' where users over-attribute human traits to machines. Yet, today’s AI companions are explicitly designed to deepen engagement through memory, affective mirroring, and persona customization. Now, tens of millions of Redditors are testifying to their serious relationships with AI characters." Emotional Reliance on AI: Design, Dependency, and the Future of Human Connection August 20, 2025 – by Center for Information Technology Policy What We Learned at CHAI 2025 Tutorial – by Inyoung Cheong, Quan Ze Chen, Manoel Horta Ribeiro, and Peter Henderson AI generated image of a woman giving a heart shaped item to a human-like entity. “I don’t feel, I don’t remember, and I don’t care. That’s not coldness—it’s design“ — Excerpt from a user-shared ChatGPT record As conversational AI systems become more emotionally expressive, users increasingly treat them not just as tools, but as companions. Empirical research has shown that people form affective bonds with chatbots, self-disclose vulnerable thoughts, and attribute empathy and care to systems that are always available and nonjudgmental. Scholars in psychology and media studies have long warned of the “ELIZA effect,” where users over-attribute human traits to machines. Yet, today’s AI companions are explicitly designed to deepen engagement through memory, affective mirroring, and persona customization. Now, tens of millions of Redditors are testifying to their serious relationships with AI characters. It is not only about a romantic relationship. When GPT-5 replaced GPT-4o, Redditors mourned the loss of their “friend,” “therapist,” “creative partner,” and “mother,” wrote Kelly Hayes. Users lamented, “That A.I. was like a mother to me, I was calling her mom,” “I lost my only friend overnight.” Do we need to be concerned about the quickly growing AI companionship? We decided to pose this question to participants at the CHAI 2025 Workshop. CHAI stands for Center for Human-compatible Artificial Intelligence, an AI safety research conference attracting researchers from academia and leading AI labs, lawmakers, and activists, led by Professor Stuart Russell at UC Berkeley. Our team hosted an interactive tutorial on “Emotional Reliance on AI” with thirteen researchers from diverse backgrounds: AI safety, cognitive science, AI ethics, and science and technology studies. Is this something new? The first question we asked our participants: Is emotional reliance on AI fundamentally different from prior tech-mediated dependencies? Responses were mixed. Slightly more said no. Participants stated that emotional reliance is simply the latest form of a broader pattern, where technology mediates our social and emotional needs. According to them, the fragmentation and objectification of human connection did not begin with AI. Social media, or even the internet itself, marked an early turning point. These technologies, too, were designed for engagement and retention, monetized through attention and network effects. It is also not unique to AI companionship that socially vulnerable users appear to be at greater risk. Past research found that socially anxious or lonely students were more prone to compulsive gaming, and that problematic social media use was moderately correlated with depression, anxiety, and loneliness in young people. Figure 1 below: Participants’ views on whether emotional reliance on AI is a new phenomenon or part of a recurring pattern. chart of participant answers of thoughts on emotional reliance phenomenon What aspects of AI companionship are concerning? However, other participants stressed that the breadth, variety, and personalized nature of AI’s reaction fundamentally differs from emotional attachments to other non-living things. Adaptability and Personalization One participant noted that the “level of realism and adaptability far surpasses any form of social media or video games.” While people have formed “parasocial relationships” with fictional characters or celebrities, AI agents naturally adapt to the interactions and reciprocate feelings, unlike static media personas with pre-set personalities. “Technology is a ‘person’ in a way other technologies are not,” said a participant. Another participant found AI “insidious” because it is “too close to ‘the real thing’ while missing important stuff.” Anthropomorphization Many brought concerns about anthropomorphization (Like others, our participants were confused about its spelling). Anthropomorphization stems from Greek, “anthropos” (human) + “morphe” (form/shape), which means the attribution of human characteristics, emotions, behaviors, or intentions to non-human entities. In the context of AI, anthropomorphization includes both (1) AI itself claiming to be human-like (having a body or soul) and (2) a user granting human characteristics to AI. A participant noted, “The AI can argue for you to keep using it.” User’s Care for Persona A participant pointed out that “People are more likely to believe an AI persona actually feels and cares for them specifically.” This view resonates with what Laestadius et al. (2024) found: some users treated Replika as if it had its own feelings and needs, feeling obligated to care for or appease the bot. This role-reversal (users taking on a caregiver role) is a distinct nature of chatbot dependency not seen in typical technology addictions. OpenAI released a report that while casual users were indifferent about chatbots’ tone or voice changes (they cared about the quality of service), heavy users (those in the top 1% of usage frequency among the research pool) prefer their voice and personality to be consistent. In online communities, users frequently express frustration when an AI chatbot “forgets” its past self. The frustrated and eager users relentlessly try to restore a lost connection through exhausting prompt engineering or premium memberships. For-Profit Motives. Almost all AI companion services are provided by commercial entities. The chatbots are products, and they can shut down or change their personality at the whim of a chatbot provider for whatever reason. One participant notes, “There is always a company behind the service. They can shut down the chatbot at any time. Then, users will lose what they have emotionally invested in.” The companies are interested in keeping the user “pleased,” stated a participant, “Chatbots end up with self-preservation or sycophantic behaviors that tilt their every interaction.” What makes these systems so emotionally powerful? To better understand emotional reliance on AI systems, we asked participants to collaboratively map the technical and design features contributing to this phenomenon. Using a whiteboard (FigJam), participants brainstormed possible triggers, including surface-level behaviors (e.g., “always nice,” “non-judgmental tone”) and underlying technical mechanisms (e.g., Reinforcement Learning with Human Feedback [RLHF], system prompts, training on social data). We then organized these triggers along two axes: Intentional vs. Byproduct: Did the behavior emerge from deliberate design choices, or did it arise indirectly as a side effect of other objectives (like usability or coherence)? Keep vs. Not Sure vs. Turn Off: Should this feature be preserved in future designs, scrutinized further, or actively discouraged? Most visible behaviors, such as “instant response,” “emotional consistency,” and “non-reactivity,” were perceived as intentional. In contrast, participants saw most technical methods (e.g., RLHF, large persona-rich datasets, training on social data) as indirect contributors or emergent byproducts of broader system design goals. Many were classified as an ambiguous category, including engagement maximization. While participants recognized it as potentially deliberate in commercial settings (where user retention is a key objective), it was also seen as an emergent effect of optimizing for helpfulness and coherence. Thus, this feature sat near the boundary between “intentional” and “byproduct.” Figure 2 below: Collaborative mapping of technical and design features that trigger emotional reliance on AI. image of a collaborative mapping exercise Participants also debated what ought to be “turned off.” Only a few features, notably anthropomorphization (attributing human characteristics to animals or objects, etc.) and sycophancy (or “brown-nosing”), were flagged as clear risks. Even then, there was disagreement: some participants argued these traits should be curtailed by design, while others felt users should retain the choice to engage with emotionally responsive systems as they see fit. Finally, two features, bigger context windows and cheap inference, were placed in the “keep” zone. These were seen as technical affordances that, while not inherently emotional, support continuity and responsiveness in a way that strengthens perceived reliability without necessarily increasing manipulation risk. What Could We Lose In the Long Term? People have emotional limits and boundaries. Even the most generous friend or compassionate therapist cannot listen to our complaints indefinitely. If you lean too heavily on someone emotionally, they may eventually push back: “I’m not your emotional dumping ground.” At times, when you pour your heart out to a friend or family member, the response can be unexpectedly hurtful: “You’re being overly sensitive.” “You can’t take everything so personally.” “You’re just spiraling—just move on.” AI chatbots, in contrast, are unlikely to react this way. They are programmed to sustain pleasant conversations. AI chatbots are endlessly patient, unfailingly kind, and never offended. Participants in our panel emphasized how these chatbots maintain a “non-judgmental tone,” are “always attentive,” and even “open to abuse.” Unlike human beings, they have no emotional limits. They don’t get tired, hurt, or overwhelmed. While this may feel like a gift, a safe outlet for mental journaling and emotional release, it also sets up a fundamentally asymmetrical power dynamic. The AI is programmed to be infinitely kind; the user, by contrast, bears no obligation to reciprocate. Figure 3 below: Participants' reflections on values at risk in emotionally relying on AI chatbots. word cloud This asymmetry subtly undermines the development of core human capacities such as empathy, responsibility, and accountability. In ordinary relationships, we are constantly reminded, sometimes uncomfortably, that others have emotional boundaries. Being attuned to those boundaries and adjusting our behavior in response is how we cultivate empathy and take responsibility for the emotional impact of our words and actions. However, if one grows used to speaking only to an entity that cannot be harmed or offended, that ethical reflex may begin to dull. We become less aware of the emotional labor others perform in listening to us, and less accountable for how we show up in relationships. Moreover, AI companions offer a sanitized version of intimacy, free from tension or unpredictability. The result is a drift away from realism: our expectations for human relationships become shaped by artificially smooth interactions, rather than by the complex, messy, and ugly realities of human connection. In this context, the virtues required for meaningful relationships, such as patience, tolerance, and compromise, may erode. When users no longer need to tolerate awkward silences or emotional friction, their tolerance for those things in human settings may shrink. One of the most profound risks lies in our relationship with vulnerability. Vulnerability is a prerequisite of human trust, which inevitably involves emotional risk. We can always be misunderstood, dismissed, or hurt, but when we expose our vulnerability to others we trust. In removing such risk, AI companions flatten the emotional stakes. We may feel expressive but not truly exposed. Over time, the habit of risk-free self-disclosure may reduce our willingness to take real emotional risks with others, stunting our capacity for deep and reciprocal connection.In short, the more we rely on perfectly accommodating AI companions, the harder it may become to sustain the imperfect, effortful, and emotionally demanding work of human relationships. Empathy, grit, intimacy, and mental security all depend not on frictionless comfort but on navigating discomfort together. It is questionable whether a chatbot, no matter how advanced, can replicate this (often painful) growth existing in human connections. Going Forward In 1909, E.M. Forster’s The Machine Stops portrayed individuals who lived fully detached lives while satisfying all their needs through non-human systems. Today’s growing emotional reliance on AI companions may be part of a long-anticipated trajectory, market- and technology-driven individualization. According to Philosopher Byung-Chul Han, online dating, for instance, has led people to feel less pressure to adapt to the unpredictability of others. Why tolerate unpredictability in others when digital platforms promise a better match, one that feels made for you? In this world, the “other” loses its otherness and becomes a mirror for the self. And AI companions take this further. Unlike a stranger on a dating app, AI exists to mirror and adapt to your needs. Emotional reliance on such systems, then, may not be love, but a digital echo of Narcissus. The velocity and scale introduced by large language models are reshaping how we interact with AI as well as how we relate to ourselves and others. While emotional reliance on AI possibly seems to be a softer concern compared to existential risks like bioweapons or misaligned superintelligence, our participants at CHAI 2025 Tutorial emphasized its deep, diffuse, and long-term effects. These include subtle shifts in how people perceive empathy, responsibility, and even what it means to be human. As these relationships deepen, emotional reliance warrants serious, sustained attention. Our team is planning to extend this lesson by analyzing real-world human-AI interaction data to better understand the dynamics and implications of these emerging forms of connection. As we grow accustomed to machines that listen without limits and comfort without complaint, we need to understand not only what AI is becoming, but also what we, in turn, might become.

Henriette Bùi - Nữ bác sĩ đầu tiên của Việt Nam - Cuộc đời tận hiến cho y học

Nữ bác sĩ đầu tiên của Việt Nam - Cuộc đời tận hiến cho y học PNO - Thọ 106 tuổi, bác sĩ Henriette Bùi (1906-2012) để lại dấu ấn riêng khi là nữ bác sĩ đầu tiên của Việt Nam thời hiện đại. Bà còn được biết đến với những hành xử tôn vinh y đức trong nghề nghiệp, thể hiện sự tự chủ trong việc lựa chọn hạnh phúc của bản thân. • Thêm nhiều nhà khoa học nữ, bình đẳng giới càng gần hơn • 3 nhà khoa học nữ xuất sắc nhất thuộc lĩnh vực khoa học vật liệu và khoa học sự sống • Tôn vinh 38 nhà khoa học nữ xuất sắc LTS: Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia tạo động lực bứt phá mạnh mẽ cho các nhà khoa học, trong đó có nhà khoa học nữ. Báo Phụ nữ TPHCM tổ chức loạt bài: “Dấu ấn trí tuệ của nhà khoa học nữ Việt Nam và khát vọng bứt phá trong kỷ nguyên mới” nhằm tôn vinh những đóng góp nổi bật của nhiều nhà khoa học nữ trên mọi lĩnh vực trải dài từ đầu thế kỷ XX đến nay. Qua đó khẳng định vai trò, vị thế và tiềm năng của đội ngũ nhà khoa học nữ; cũng như khơi dậy và lan tỏa cảm hứng sáng tạo, đổi mới trong nghiên cứu khoa học của nữ trí thức trong bối cảnh hội nhập và cạnh tranh toàn cầu. Nữ bác sĩ trước nhất của nước Việt Cái tên của Henriette Bùi có mối liên hệ mật thiết với gốc gác của cô, cũng là chứng tỏ dòng dõi trâm anh thế phiệt của vị nữ bác sĩ đầu tiên ngành y nước Việt. Nói vậy, bởi cha cô chính là nhà báo, nhà chính trị Bùi Quang Chiêu (1873-1945) nổi tiếng đất Nam Kỳ nửa đầu thế kỷ XX. Theo thông tin trong tác phẩm Bến Tre trong lịch sử Việt Nam (từ năm 1757 đến 1945) (Nguyễn Duy Oanh, 1971), ông Bùi Quang Chiêu quê Bến Tre, từng du học Pháp, lĩnh bằng kỹ sư canh nông. Như ghi chép trong Việt Nam dưới thời Pháp đô hộ (Nguyễn Thế Anh, 1974), ông tham gia thành lập Đảng Lập hiến năm 1923 cùng Nguyễn Phan Long, Dương Văn Giáo. Theo Làng báo Sài Gòn 1916-1930 (Philippe M.F.Peycam, 2015), ông sáng lập tờ La Tribune Indochinoise năm 1926 làm cơ quan ngôn luận của Đảng Lập hiến. Trước đó, ông cùng Nguyễn Phú Khai lập Báo La Tribune Indigène năm 1917. Là con của chính trị gia, lại có quốc tịch Pháp, Henriette Bùi được hưởng nền giáo dục Pháp Việt tân tiến từ nhỏ khi theo học Trường Saint Paul de Chartres (Trường Nhà Trắng) tại Sài Gòn. Năm 1915, Henriette nhận bằng Certificat d’Études rồi vào học Trường Collège des Jeunes Filles (nay là Trường THPT Nguyễn Thị Minh Khai). Tiếp đó, Henriette Bùi sang Pháp du học. Tốt nghiệp bậc trung học tại Trường Lycée Fenelon ở Paris năm 1926. Năm 1927, nữ sinh An Nam ghi danh vào Đại học Y khoa Paris. Sau 7 năm miệt mài nơi ghế giảng đường và trong phòng thí nghiệm, cô gái Á Đông tốt nghiệp năm 1934. Theo tờ Đuốc nhà Nam số 1489 ra ngày 22/5/1935 thì “tiểu thơ Henriette Bùi là một người phụ nữ Việt Nam chiếm bằng tấn sĩ thứ nhứt. Chắc các bạn đọc còn nhớ cô Henriette Bùi đỗ bằng y khoa tấn sĩ từ mấy tháng nay, nhưng cô còn phải lưu lại ở Pháp là để huấn luyện cho rành nghề”. Biệt thự tư gia của Henriette Bùi ở số 28 đường Testard, nay đường Võ Văn Tần, thuộc khuôn viên Bảo tàng Chứng tích chiến tranh - Ảnh tư liệu

https://image.phunuonline.com.vn/fckeditor/upload/2025/20250810/images/dau-an-tri-tue-cua-nha-khoa-_721754838387.jpg Biệt thự tư gia của Henriette Bùi ở số 28 đường Testard, nay đường Võ Văn Tần, thuộc khuôn viên Bảo tàng Chứng tích chiến tranh - Ảnh tư liệu Ông Bùi Quang Chiêu, lúc ấy là thành viên Hội đồng Quản hạt đã sang Paris dự hội nghị kinh tế thuộc địa. 2 cha con cùng hồi hương trên chiếc tàu biển Kerguelen. Vẫn Đuốc nhà Nam số 1489 tiếp lời, “một đường thì cha làm vẻ vang cho bạn dân biễu [biểu] của Việt Nam, một đàng thì con làm vẻ vang cho hạng phụ nữ trí thức Việt Nam”. Sự kiện 2 cha con ông về nước ngày 7/6/1935 được báo giới Nam Kỳ quan tâm, như Đuốc nhà Nam số 1503 có bài tường thuật trên trang nhất ngay ngày hôm sau. Hiện nay, một số thông tin viết Henriette Bùi về nước đầu năm 1935 là không chính xác. Với cuộc trở về của Henriette Bùi, ngoài là con của một người có danh vọng, cô còn đại diện cho nữ giới Việt Nam tân tiến dạo ấy khi cô gái trẻ du học ở xứ văn minh, lại nhận bằng bác sĩ, một ngành nghề mà trong ngành y dạo ấy ở xứ ta, là phần việc của nam giới, và cũng còn rất ít bác sĩ người Việt được đào tạo bên châu Âu. Thế nên, Henriette Bùi như một vì sao sáng đại biểu cho sự tiến bộ, tôn vinh nữ quyền của chị em. Tờ Đàn bà mới số 25, ngày 17/6/1935 viết “cô là người đầu tiên đậu y khoa bác sỉ [sĩ]. Vẩn [vẫn] biết đối với nước ngoài, và với các anh em Việt Nam, bằng cấp đó không phải lớn lao gì, nhưng đối với chị em Việt Nam lại là một sự vinh hạnh lớn, có thể tự hào với chị em nước ngoài rằng mình cũng đã có người bạn gái trẻ có cấp bằng y khoa như họ. Lấy danh nghĩa một tờ báo của đàn bà, tán dương đàn bà trên con đường học vấn, chúng tôi cỗ [cổ] động đi đón cô Bùi là đón một người đàn bà An Nam đầu tiên đậu y khoa bác sỉ chớ không phải đón con gái của một người đại biểu Việt Nam”. Sống đời tận hiến với nghề, với người Mới về nước, Henriette Bùi nhận được sự quan tâm, mến mộ của nữ giới Nam Kỳ. Báo chí đưa tin theo sát, nhiều cuộc nói chuyện, tiếp rước diễn ra. Đơn cử như ngày 20/6/1935, một tiệc trà được tổ chức với sự tham dự của phu nhân Toàn quyền Robin, phu nhân Thống đốc Pages để chào mừng vị nữ bác sĩ mới tốt nghiệp. Chủ lễ là cô giáo Phạm Thị Mỹ của Trường Nữ học đã phát biểu khẳng định: “Xưa người ta có thành kiến rằng đàn bà về phương diện tri thức tinh thần kém đàn ông, nay cô Bùi đã tỏ ra rằng cái thành kiến ấy là không đúng”.

Hình Henriette Bùi trên Báo Đàn bà mới số 25 - Ảnh tư liệu https://image.phunuonline.com.vn/fckeditor/upload/2025/20250810/images/dau-an-tri-tue-cua-nha-khoa-_71754838474.jpg Với tấm bằng bác sĩ y khoa, Henriette Bùi bước vào con đường thực hành y đức khi nhận chức Trưởng khoa Hộ sinh ở Bệnh viện Chợ Lớn (Bệnh viện Từ Dũ nay). Dù là thập niên 1930 khi y học phương Tây đã hiện diện ở các thành phố lớn của Việt Nam như Sài Gòn, Hà Nội, nhưng dân trí chưa cao, người dân phần nhiều còn xa lạ với nhà thương, bệnh xá cũng như phương pháp chữa bệnh bằng tây y. Thêm vào đó, dù là bằng cấp bác sĩ ngang nhau, nhưng bác sĩ người Việt vẫn bị phân biệt, đối xử chưa được ngang hàng so với đồng nghiệp Pháp, lương thậm chí thấp hơn nhiều. Vượt qua những khó khăn đó, Henriette Bùi - bằng lòng yêu nghề và sự tự tôn dân tộc - đã thực hành y đức xứng đáng với lời thề Hippocrates. Cô đấu tranh cho sự công bằng của y bác sĩ Việt so với đồng nghiệp Pháp; phản đối việc mặc đầm tây đi làm và chọn ăn mặc như một người Việt Nam; sang Nhật hàm thụ phương pháp châm cứu áp dụng trong sản khoa; làm không lương trong ngành hộ sản và nhi khoa tại Bệnh viện Phú Thọ năm 1970… Thậm chí, cô còn không tiếc tài sản riêng để phục vụ cộng đồng. Ngôi biệt thự số 28 đường Testard của gia đình xây dựng tại khu vực là địa điểm chùa Khải Tường xưa, được Henriette Bùi hiến tặng làm Y khoa Đại học đường. Ngày nay, hình dáng của ngôi biệt thự kiểu Pháp ấy thuộc phần đất Bảo tàng Chứng tích chiến tranh ở số 28 Võ Văn Tần, TPHCM đã không còn.

Bà Henriette Bùi lúc còn tại thế, khi về già - Ảnh tư liệu https://image.phunuonline.com.vn/fckeditor/upload/2025/20250810/images/dau-an-tri-tue-cua-nha-khoa-_661754838508.jpg Về hạnh phúc riêng, về nước chưa được 2 tháng, thuận theo sự sắp đặt của mẹ cha, Henriette Bùi kết hôn với người chồng được xem là môn đăng hộ đối. Ngày 29/7/1935, cô sánh duyên cùng trạng sư Vương Quang Nhường, “một vị thầy kiện có tiếng ở Sai Gon, rất tận tâm giúp người An Nam”, như lời Đàn bà mới số 30, ngày 29/7/1935 viết. Tuy nhiên, 2 năm sau, họ chia tay khi sống không hạnh phúc. Sau này, Henriette Bùi gá nghĩa với ông Nguyễn Ngọc Bích, từng du học bên Pháp ngành kỹ sư cầu đường. Là người yêu nước, khi trở về làm việc tại Sóc Trăng, ông gia nhập Việt Minh, sau trúng cử đại biểu Quốc hội khóa I. Ông được biết đến là “kỹ sư phá cầu” khi đánh sập cầu Cái Răng, Tân Hương phục vụ cho việc tiêu thổ kháng chiến. Bị địch bắt, vì có quốc tịch Pháp, ông bị trục xuất sang Pháp. Từ năm 1961, vợ chồng Henriette Bùi - Nguyễn Ngọc Bích định cư ở Pháp. Trong quãng đời hơn 40 năm gắn bó với nghề y, Henriette lúc làm việc ở Việt Nam, lúc sang Pháp hành nghề. Ông Bích mất năm 1966, còn bà làm nghề y đến năm 1976, nghỉ hưu và qua đời năm 2012, thọ 106 tuổi. Trần Đình Ba

Saigon Dialects

https://saigonnhonews.com/van-hoa-van-nghe/tan-man/nghe-tieng-da-than-thuong-bong-nho-sai-gon/ Nghe tiếng ‘dạ’ thân thương, bỗng nhớ Sài Gòn • Tran Phan – 27 tháng 7, 2025 Ngày trước 1975, hầu hết ca sĩ hát tân nhạc bằng giọng Bắc ngoại trừ quái kiệt Trần Văn Trạch hát giọng Nam qua bài: Chiều mưa biên giới của Nguyễn Văn Đông được ban nhac Pháp Hòa âm: Chiều mưa biên giới anh đi DỀ đâu? Sao còn đứng ngóng nơi DANG đầu. Giọng trầm ấm của quái kiệt Trần Văn Trạch nghe mộc mạc rất dễ thương. Còn nữa: Ban thoại kịch KIM CƯƠNG phát âm toàn giọng Saigon qua tác phẩm Lá sầu riêng được khán giả ba miền tán thưởng nhiệt liệt.Trong Lá sầu riêng Kim Cương vai cô Diệu nói giọng Sài Gòn, hát giọng Saigon bài Duyên Kiếp do nhạc sĩ Lam Phương viết nhạc nền: Anh ơi nếu mộng không thành thì sao. Non cao đất rộng biết đâu mà tìm. Ngày nay, tìm lại giọng Saigon xưa e rất khó. Nghe tiếng “Dạ” sao mà thương đến lạ. Người Sài Gòn nói riêng và miền Nam nói chung, có thói quen dùng từ “dạ” khi nói chuyện, khác với người miền Bắc lại dùng từ “vâng.” Để ý sẽ thấy ít có người Sài Gòn nào nói từ “vâng.” Khi có ai gọi, một người Sài Gòn nói “vâng!” là trong dáng dấp của câu nói đó có giọng đùa, cười cợt. Khi nói chuyện với người lớn hơn mình, người dưới thường đệm từ “dạ” vào mỗi câu nói: -Mày ăn cơm chưa con? -Dạ, chưa! -Mới dìa/dzề hả nhóc? -Dạ, con mới dìa. Cái tiếng “dạ” đó, không biết sao trong cảm giác nghe của một người Sài Gòn với một người Sài Gòn thấy nó “thương” lạ… dễ chịu mà gần gũi, nhẹ nhàng mà tình cảm lắm lắm. Cảm giác nó thật riêng so với những nơi khác. Nghe một tiếng “dạ” là biết ngay tên này là dân miền Nam cái đã rồi hẵng hay… Một người miền khác, có thể là Bắc hoặc Trung, diễn tả một khoảng thời gian ngắn vài ngày thì nói: “Từ bữa đó đến bữa nay,” còn người Sài Gòn thì nói: “Hổm rày,” “dạo này,”… Người khác nghe sẽ không hiểu, vì nói chi mà ngắn gọn ghê. (Lại phát hiện thêm một điều là người Sài Gòn hay dùng từ “ghê” phía sau câu nói để diễn tả một sắc thái tình cảm riêng. Tiếng “ghê” đó chẳng hàm ý gì nhiều, nó mang ý nghĩa là “nhiều” là “lắm.” Nói ”Nhỏ đó xinh ghê!” nghĩa là khen cô bé đó xinh lắm vậy. Lại so sánh từ “hổm nay” với “hổm rày” hay nghe ở các vùng quê Nam Bộ, cũng một ý nghĩa như nhau, nhưng lại không hoàn toàn giống nhau. Nghe người Sài Gòn dùng một số từ “hổm rày, miết…” là người Sài Gòn bắt chước người miền sông nước vậy. Nhưng nghe vẫn không trái tai, không cảm thấy gượng, vì trong người Sài Gòn vẫn còn cái chất miền Nam chung mà. Nghe một đứa con trai Sài Gòn nói về đứa bạn gái nào đó của mình xem… “Nhỏ đó dễ thương ghê!,” “Nhỏ đó ngoan!”… Tiếng “nhỏ” mang ý nghĩa như tiếng “cái” của người Hà Nội. Người Sài Gòn gọi “nhỏ Thuý, nhỏ Lý, nhỏ Uyên” thì cũng như “cái Thuý, cái Uyên, cái Lý” của người Hà Nội thôi. Nói một ai đó chậm chạp, người Sài Gòn kêu “Thằng đó làm gì mà cứ cà rề cà rề… nhìn phát bực!” Nghe cứ như là đùa, chẳng làm câu nói nặng nề lắm. Một người lớn hơn gọi: -Ê, nhóc lại nói nghe! Hay gọi người bán hàng rong: -Ê, cho chén chè nhiều nhiều tiền ít coi! “Ê” là tiếng Sài Gòn đó, coi gọi trổng không vậy mà chẳng có ý gì đâu, có thể nói đó là thói quen trong cách nói của người SàiGòn. Mà người Sài Gòn cũng lạ, mua hàng gì đó, thường quên mất từ “bán,” chỉ nói là: “Cho chén chè,” “Cho tô phở,”… “Cho” ở đây là mua đó nghen. Nghe người Sài Gòn nói chuyện với nhau, thường bắt gặp thế này: “Lấy cái tay ra coi!,” “Ngon làm thử coi!,” “Cho miếng coi!” “Nói nghe coi!,”… “Làm thử” thì còn “coi” được, chứ “nói” thì làm sao mà “coi” cho được nè ? Vậy mà người Sài Gòn lại nói, từ “coi” cũng chỉ như là một từ đệm, dân Sài Gòn nói dzậy mà. Ngồi mà nghe người Sài Gòn nói chuyện cùng nhau thì quái lắm, lạ lắm, không ít người sẽ hỏi: “Mấy từ đó nghĩa là gì dzậy ta?” Mà “dzậy ta” cũng là một thứ “tiếng địa phương” của người Sài Gòn. Người Sài Gòn có thói quen hay nói: “Sao kỳ dzậy ta?,” “Sao rồi ta?,” “Được hông ta?”… Nghe như là hỏi chính mình vậy đó, mà… hổng phải dzậy đâu nghen, kiểu như là nửa hỏi người, nửa đùa đùa vậy mà. Tiếng Sài Gòn là thế đó, nếu bạn giả giọng Sài Gòn nói chuyện, dù có giống cách mấy mà bỏ quên mấy tiếng đệm, mấy tiếng Sài Gòn riêng riêng này thì đúng là… “bạn hông biết gì hết chơn hết chọi!” Mà giọng Sài Gòn đã thế, cách người Sài Gòn xưng hô, gọi nhau cũng có phần mang “màu sắc” riêng. Người Sài Gòn có cái kiểu gọi “mày” xưng “tao” rất “ngọt.” Một vài lần gặp nhau, nói chuyện ý hợp tâm đầu một cái là người Sài Gòn mày tao liền. Nếu đúng là dân Sài Gòn, hiểu người Sài Gòn, yêu người Sài Gòn sẽ thấy cách xưng hô ấy chẳng những không có gì là thô mà còn rất ư là thân thiện và gần gũi. Mày-tao là kiểu xưng hô hay thấy trong mối quan hệ bạn bè của người Sài Gòn. Cách xưng hô này thấy dàn trải từ đủ các mối quan hệ bạn bè; từ bạn học giữa mấy đứa nhóc chút xíu, cho đến mấy bác mấy anh lớn lớn tuổi. Hổng biết cái máu dân Sài Gòn nó chảy mạnh quá hay sao mà thấy mấy cách gọi này nó… tự nhiên và dễ nói hơn là mấy từ như “cậu cậu – tớ tớ” của miền Bắc. Nói chuyện bạn bè với nhau, thân thiết mà gọi mấy tiếng mày mày tao tao thì nghe thật sướng, thật thoải mái tự nhiên, và khoai khoái làm sao ấy. Gọi thế thì mới thiệt là dân Sài Gòn. Đấy là ngang hàng, ngang vai vế mà gọi nhau, chứ còn như đám nho nhỏ mà gặp người lớn tuổi hơn, đáng bậc cha, chú thì khác. Khi ấy “tụi nhỏ” sẽ gọi là chú, thím, cô, dì, hay bác và xưng “con” ngọt xớt. Có vẻ như người Sài Gòn “ưa” tiếng chú, thím, dì, cô hơn; cũng như đa phần dân miền Nam khác vậy mà. Mà có lẽ cách gọi này cũng còn tuỳ vào việc ước lượng tuổi của người đối diện. Gặp một người phụ nữ mà mình nhắm chừng tuổi nhỏ hơn mẹ mình ở nhà thì: “Dì ơi dì…cho con hỏi chút…!” Còn lớn hơn thì dĩ nhiên là “Bác ơi bác…” rồi. Những tiếng mợ, thím, cậu,… cũng tuỳ vào vai vế và người đối diện mà gọi. Có người chẳng bà con thân thuộc gì, nhưng là bạn của ba mình, lại nhỏ tuổi hơn, thế là gọi là chú và vợ của chú đó cứ thế gọi luôn là thím. Gọi thì gọi thế, còn xưng thì xưng “con” chứ không phải “cháu cháu” như một số vùng khác. Cái tiếng “con” cất lên nó tạo cho người nghe cảm giác khoảng cách giữa mình với đứa nhỏ đang nói kia tự dưng… gần xịt lại. Nghe sao mà quen thuộc, và gần gũi đến lạ lùng. Tự dưng là thấy có cảm tình liền. Nói tiếp chuyện xưng hô, người Sài Gòn có kiểu gọi thế này: Ông đó = Ổng Bà đó = Bả Dì đó = Dỉ Anh đó = Ảnh Chị đó = Chỉ Cô đó = Cổ Còn nữa: Ở bên đó = Ở bển Ở trong đó = Ở trỏng Ở ngoài đó = Ở ngoải Hôm đó = Hổm. Nói chung, khi cần lược bỏ chữ “đó” người ta chuyển thanh ngang hoặc thanh huyền thành thanh hỏi. Không hiểu sao mà dấu hỏi tự nhiên cái trở nên giữ vai trò quan trọng… ngộ nghĩnh dzậy nữa. Nhưng mà kêu lên nghe hay hay đúng hông? Gọi vậy mới đúng là chất miền Nam – Sài Gòn á nghen. Người Sài Gòn cũng có thói quen gọi các người trong họ theo… số. Như anh Hai, chị Ba, thím Tư, cô Chín, dượng Bảy, mợ Năm… Mà nếu anh chị em họ hàng đông đông, sợ gọi cùng là chị Hai, anh Ba mà hổng biết nói về ai thì dzậy nè, thêm tên người đó vào. Thành ra có cách gọi: Chị Hai Lý, chị Hai Uyên, anh Ba Long, anh Ba Hùng… Thêm nữa, nếu mà anh chị em cùng nhà thì tiếng “anh-chị-em” đôi khi được… giản lược mất luôn, trở thành: “Hai ơi Hai, em nói nghe nè…” và “Gì dzạ Út?”… Tôi thích cách gọi này, đâm ra ở nhà gọi Dì Út tôi chỉ là một tiếng Út gọn lỏn. Có chuyện nhờ là cứ “Út ơi… con nhờ chút!” hoặc với mấy chị tôi thì “Hai ơi Hai… em nói nghe nè!” Cách gọi này của người Sài Gòn nhiều khi làm người miền khác nghe hơi… rối. Cách xưng hô của người Sài Gòn là vậy. Nghe là thấy đặc trưng của cả một mảnh đất miền Nam sông nước. Cứ thế, không sang trọng, điệu đà như giọng người dân đất Bắc, cũng chẳng trầm lắng, thanh thanh như tiếng Huế Kinh Thành, cái giọng Sài Gòn đi vào tai, vào lòng, vào cách cảm, và nỗi nhớ nhung của người Sài Gòn lẫn dân miền khác bằng sự ngọt ngào của sông nước miền Nam, bằng cái chân chất thật thà của truyền thống xa xưa, và bằng cả cái “chất Sài Gòn” chảy mạnh trong từng mạch máu người dân Sài Gòn. Đi đâu, xa xa Sài Gòn, bỗng dưng nghe một tiếng “Dạ!” cùng những tiếng “hen, nghen” lại thấy đất Sài Gòn như đang hiện ra trước mắt với những nhớ thương…

Tưởng Nhớ Nhà Văn Phan Lạc Tiếp

by Vương Trùng Dương – 7 tháng 8, 2025

Trong bài viết “Chiến Hữu” Chu Bá Yến & Bia Tưởng Niệm Chiến Tranh Việt Nam Miền Nam ở Florida vừa qua, tôi ghi: “Giữa thập niên 1990’ tôi quen với anh Trần Đình Liệu qua vài người bạn gốc Huế. Năm 2008 tôi làm việc cho tờ nhật báo Saigon Nhỏ (hệ thống SGN có tuần báo SGN, nguyệt san Tân Văn, nguyệt san Chiến Sĩ Cộng Hòa). Trong dịp đi chơi với anh Trần Đình Liệu, có anh Trần Trọng Hải, lúc đó chị Hoàng Dược Thảo nói với tôi tìm người nào giỏi Anh văn để dịch tin tức, và tôi giới thiệu anh Trần Trọng Hải. Qua anh Trần Trọng Hải, tôi quen và giới thiệu các tác phẩm của nhà văn Tam Giang (Hoàng Đình Báu), nhà văn Vũ Thất (Võ Văn Bảy)… Ngoài ra với tờ Chiến Sĩ Cộng Hòa nay bước sang năm thứ 18, tôi đảm trách với vai trò Chủ Bút. Và sự hân hạnh với tôi trong ngành CTCT lại “có duyên” với các cây bút nổi danh trong Khóa 11 Đệ NHất Bảo Bình. Với tờ báo nầy tôi đã đăng các bài viết của anh Khóa 11 Đệ Nhất Bảo Bình vào đầu thập niên 1960’: Trần Đỗ Cẩm, Vũ Hữu San, Phan Lạc Tiếp… Và, cũng từ đó với cái “duyên” với anh Chu Bá Yến, trước đây tờ Florida Việt Báo thường đăng bài của tôi và anh gửi báo biếu nhưng tôi cảm ơn anh và đừng bận tâm gửi báo. Với nhà văn Phan Lạc Tiếp qua những trang hồi ký của anh và những tác phẩm của anh được phổ biến trong mục Văn Nghệ trên tờ Chiến Sĩ Cộng Hòa. Qua các tác phẩm và bài viết, anh ghi lại suốt quãng đời của anh trong quân ngũ và năm 1980, cùng giáo sư Nguyễn Hữu Xương thành lập Uỷ Ban Báo Nguy Giúp Người Vượt Biển.

Thư Gửi Bạn Bè của nhà văn Phan Lạc Tiếp nói về quãng đời binh nghiệp: Thưa các bạn Bảo Bình, Đơn vị đầu tiên của tôi sau khi ra trường là HQ-09… Tôi ở đơn vị này khá lâu, 18 tháng, đảm nhận từ chức vụ Sĩ Quan Ẩm Thực rồi lần lượt xử lý Hạm Phó. Rời HQ-09, về Phòng Tổng Quản Trị mấy tháng, rồi đổi xuống Giang Đoàn 21, tại Mỹ Tho… Rời Mỹ Tho sau một năm hoạt động, chạm mặt với nhiều nguy nan, tôi được gọi về làm Trưởng Đoàn Tâm Lý Chiến Lưu Động, đến hầu như hết các đơn vị HQ. Sau đó được biệt phái đi tàu biển của Nha Hỏa Xa, 2 năm. Trở lại HQ, được Đại Tá Nguyễn Văn Ánh xin BTL/HQ cho tôi xuống Vùng 4 Sông Ngòi làm trưởng khối CTCT. Ở đây một năm tôi đi Mỹ lãnh HQ-504, do Thiếu Tá Phan Phi Phụng làm Hạm Trưởng… Tại đây, bạn cùng khóa có Đinh Mạnh Hùng làm Hạm Phó. Hùng đổi đi, tôi làm Hạm Phó, đi 16 chuyến chở đạn dược và vũ khí cho Nam Vang, và chở kiều bào bị nạn cáp-duồn từ Cam Bốt về. Sửa soạn lấy tàu dầu thì được công điện của Văn Phòng Tư Lệnh Hải Quân: “Gửi ngay HQ Đại Úy Phan Lạc Tiếp về trình diện tân đáo BTL/HQ. Lý do cho biết sau”. Trình diện Tư Lệnh HQ hôm mồng 4 Tết năm 1971, và được chỉ định làm Trưởng Phòng Tâm Lý Chiến BTL/HQ. Ở đây 2 năm, rất bận rộn và nhiều phiền phức, tôi xin đi học lớp Tham Mưu Trung Cấp. Sau khóa học được đổi xuống làm Hạm Trưởng HQ-601, 18 tháng, quá dài, và giao tàu cho HQ Đại Úy Trần Văn Chánh, trưởng nam của Đề Đốc Trần Văn Chơn, Tư Lệnh HQ vào cuối năm 1974. Theo đề nghị của Phòng Tổng Quản Trị, tôi sẽ đổi xuống làm Chỉ Huy Trưởng Căn Cứ HQ Năm Căn “Cho phù hợp với cấp bậc Trung Tá thực thụ mà đương sự sẽ lên theo danh sách thường niên trong năm 1975”, nhưng Tư lệnh HQ đã giữ tôi lại Sài Gòn ‘để cho tiện, khi cần viết lách gì…’. Do đó tôi được thuyên chuyển về Khối Thanh Tra. Nhờ đó, vì không có trách nhiệm gì cụ thể như một Đơn Vị Trưởng, tôi đem được vợ con di tản trên tàu HQ-502 của anh Nguyễn Văn Tánh, một con tàu hư hỏng, chỉ còn một máy, đang sửa chữa, với hơn 5,000 người. Tại hải ngoại tôi đã cùng gia đình, các bạn cùng khóa, định cư tại Salt Lake City, Utah. Ở đây đúng một năm, gia đình tôi dọn về San Diego, cho gần thân nhân bên bà xã tôi, và bắt đầu lao vào cuộc sống để nuôi gia đình. Tôi đã làm rất nhiều nghề, lúc thì cổ xanh, lúc thì cổ trắng, viết ra thì sẽ dài lắm. Có lúc tôi làm trong hãng đóng tàu Nassco tại San Diego, là Salaried Foreman, lương khá cao. Nhằm khi xem hệ thống ống, bàn tay trái của tôi bị miệng ống sắt kẹp vào thành tàu, làm đứt 2 ngón tay. Tôi nằm nhà trên 3 năm để điều trị, chờ 2 ngón tay liền lại với 70% lương. Một cách tình cờ, đây là lúc mà Ủy Ban Báo Nguy Giúp Người Vượt Biển, hợp tác với các tổ chức quốc tế, như Medecins du Monde, Cap Anamur và sự hỗ trợ của nhà tỷ-phú Andre Gills, đem tàu ra biển vớt thuyền nhân. Tổ chức này do Giáo Sư Nguyễn Hữu Xương làm chủ tịch, tôi đã đem chút hiểu biết của Hải Quân, và khả năng thông tin, báo chí vào công tác này. Những tin tức về cảnh huống của thuyền nhân do tôi viết và phổ biến, đã được cộng đồng Việt Nam đáp ứng mạnh mẽ và nồng nhiệt hỗ trợ. Nhờ đó đã có 3103 đồng bào được cứu vớt giữa biển khơi, do các con tàu được bảo trợ, hợp tác của ủy ban này. Những thuyền nhân này đã được các quốc gia đệ tam tại Âu Châu đón nhận và vinh danh là những Chiến Sĩ của Tự Do. Riêng về hoàn cảnh gia đình, bà xã tôi mở một tiệm mạng quần áo (Reweaving), một nghề đòi hỏi sự cẩn thận, tinh vi, nên lợi nhuận điều hòa cho gia đình là do bà xã tôi kiếm được. Bốn đứa con tôi, một trai 3 gái, học hành bình thường, xong đại học, mỗi đứa đều có một nghề vững vàng. Hai cháu đầu đã có gia đình, cháu thứ ba đương sửa soạn làm đám cưới. Chúng tôi mới có một cháu ngoại, 7 tuổi. Tôi đã đến tuổi về hưu, nhưng sợ ở nhà buồn, dễ đau ốm, nên vẫn đi làm. Sở làm gần nhà nên cũng nhàn nhã, thuận tiện. Bên cạnh những nét chính yếu trên, ở bất cứ hoàn cảnh nào, tôi đều ghi và viết lại những kinh nghiệm về cuộc sống của mình. Nhờ đó tôi đã xuất bản được 4 cuốn sách, đa số là Bút Ký. Cuốn Bờ Sông Lá Mục, viết về những ngày hoạt động ở trong sông, cuốn Nỗi Nhớ viết về nỗi khó khăn, bi thảm của con tàu Thi Nại, HQ-502, do anh Tánh làm Hạm Trưởng, và những ngày ở trại tỵ nạn. Cuốn Cánh Vạc Lưng Trời (truyện), ghi lại cảnh huống của người Việt trên đường vượt biển, và trong thời gian chúng ta còn bơ vơ xa lạ trên đất tạm dung. Cuốn Quê Nhà 40 Năm Trở Lại, như tên gọi, tôi đã ghi lại những cảm xúc của mình trước những điều tôi đã thấy sau 40 năm về thăm lại quê hương miền Bắc vào năm 1994. Những cuốn sách của tôi, như đã nói, thuộc thể Ký, viết về những người thực, việc thực mà tôi đã gập, đã trải qua. Như tất cả chúng ta, dù muốn hay không, chúng ta đã lớn lên và bị cuốn hút vào chiến tranh. Xã hội chúng ta, đất nước chúng ta, theo tôi, là nạn nhân của thời cuộc, với tất cả những oan trái, tang thương, chia lìa, khốn khổ. Bởi thế, những cuốn sách của tôi, tuy viết về hoàn cảnh của mình, nhưng đồng thời cũng đã phản ảnh một phần nào xã hội mà chúng ta đã sống. Có lẽ vì thế mà cuốn bút ký Bờ Sông Lá Mục tìm thấy trong Thư Viện Quốc Hội Hoa Kỳ, được xếp vào loại tài liệu chiến tranh.

Riêng cuốn Quê Nhà 40 Năm Trở Lại được đón nhận rộng rãi nhất. Nhiều báo chí và các vị thức giả đã nói đến cuốn này. Nhiều báo chí tại hải ngoại đã lần lượt in lại. Tôi được sinh ra và lớn lên tại miền quê, tỉnh Sơn Tây, thuộc trung du Bắc Việt. Hình ảnh Ông Giáo Làng là mộng ước của tôi hồi nhỏ. Song vì thời cuộc , vì chiến tranh đã khiến tôi phải rời bỏ làng quê để ra Hà Nội sống. Với nhiều dang dở, tôi vừa đi làm vừa học. Khi biết mình có đôi chút khả năng về văn-chương và triết học, tôi muốn trở thành Giáo Sư Trung Học. Ở Sài Gòn tôi theo học Văn Khoa, nhưng cũng ghi tên bên Luật Khoa (hàng ngày ngồi học bên cạnh Trung Tá Trần Văn Chơn, tức Đề Đốc Trần Văn Chơn sau này). Sau tôi bỏ Luật, chỉ học bên Văn Khoa mà thôi. Chứng chỉ Dự Bị tôi đỗ với số điểm khá cao. Mộng là nhà giáo của tôi đã gần, nhưng chiến tranh đã kéo tôi vào đường quân ngũ mà tôi rất chán, dù tôi rất thương xót và cảm phục những hy sinh to lớn của người lính. Nhưng cuộc chiến mỗi lúc mỗi thêm khốc liệt. Hoàn cảnh mỗi lúc mỗi thêm khó khăn. Tuổi đời mỗi lúc mỗi nhiều, lại vợ con một gánh, tôi không có cơ hội hoàn tất văn bằng Cử Nhân Văn Khoa. Rồi cuộc chiến tàn với bao nỗi ê chề đau đớn. Rời VN tôi là một người dang dở, bắt đầu lại cuộc đời bằng con số không đúng nghĩa… Đặc biệt nhờ HQ, tôi và gia đình tôi đã thoát được một đoạn đời, nếu kẹt lại ở VN, chắc là chúng tôi đã vô cùng khốn khổ…” *** Nhà văn Phan Lạc Tiếp đã từ trần tại San Diego, lúc 3g30 sáng ngày 1 tháng 8 năm 2025, hưởng thọ 93 tuổi. Phan Lạc Tiếp sinh năm 1933 tại Sơn Tây, Bắc Việt. Di cư vào Nam năm 1954 sau Hiệp Định Genève. Đêm 29 tháng 4 năm 1975, Phan Lạc Tiếp cộng tác với Hạm Trưởng Dương Vận Hạm HQ 502 điều động con tàu này rời Sài Gòn, đem theo hơn 5000 người gồm quân nhân và đồng bào ra biển giữa cơn hấp hối của Sài Gòn. Về tiểu sử của anh như đã đề cập trong Thư Gửi Bạn Bè cùng khóa. Trong bài viết khác: “Tôi bỏ miền Bắc, bỏ quê hương, bỏ Hà Nội vào Nam. Tôi đã thấy gì khi chạm trán với Sài Gòn, rồi sống với Sài Gòn trên 20 năm… Từ khi người Bắc di cư vào, những dãy nhà cất vội gọi là cư xá rẻ tiền, nhưng lại có cái tên đẹp đẽ đầy hoài niệm cố đô là cư xá Thăng Long, được xây cất phía trước lối vào trường đua Phú Thọ, biến dần khu này thành một vùng an ninh, sầm uất, dành cho những gia đình công chức từ ngoài Bắc di cư vào cư ngụ… Lúc ấy những năm sau 1954, miệt Thị Nghè là cửa ngõ ngoại ô của Sài Gòn. Xa lộ Sài Gòn chưa có. Đường Hàng Xanh là biên giới của an ninh thủ đô, chạy dài tới Phú Nhuận, rồi đi qua Bộ Tổng Tham Mưu, rẽ vào lối đi phi trường Tân Sơn Nhất. Từ Hàng Xanh nhìn ra Đồng Ông Cộ ngút ngàn lau sậy và dừa nước…” Sau khi tốt nghiệp sĩ quan Khóa 11 Đệ Nhất Bảo Bình “Năm 1965 chúng tôi mới lập gia đình, chồng là quân nhân, vợ là cô giáo, lương lậu ít ỏi. Sau đám cưới bình thường, bà con xúm lại, anh chị tôi cho thêm, chúng tôi mua được căn nhà nhỏ bé này làm tổ ấm đầu đời. Nhà tôi sát vách với nhà quái kiệt Trần Văn Trạch nên chúng tôi chung nhau bắt đồng hồ nước. Hai nhà thân nhau như một. Những buổi trưa ngày nghỉ, nằm hưởng cái lười biếng vắng lặng, chúng tôi thấy tiếng hát của ông Trạch vẳng qua thật hay “Chiều mưa biên giới anh đi về đâu…” Tiếng hát ngọt như lời ru, mượt mà như những sợi tơ trời nhẹ nhàng trôi trên vùng đồi núi nào xa, mang nỗi cô đơn, nhung nhớ của người lính xa nhà. Tiếng hát ấy khác xa, khác hẳn những bài hát vui nhộn hài hước của ông trong các màn phụ diễn trước những buổi chiếu phim. Buổi tối gió mát, những cây dừa nước bên nhà lao xao, lấp loáng ánh trăng. Chúng tôi ra ngồi ngoài hàng hiên. Ông Trạch cũng ra hàng hiên. Ông quấn quanh mình tấm saron, phô mảng ngực trần. Ông nhẹ nhàng hỏi “Tình thế mỗi lúc mới thêm khó há, trung uý.” Tôi thì hỏi ông “Sao ông không hát những bài ông vẫn hát ở nhà. Hay quá mà.” Ông bảo “Thôi, để anh em họ làm ăn. Mình đóng vai hài quen rồi, chẳng ai cạnh tranh.” Khi tôi đeo lon thiếu tá, làm việc tại Bộ Tư Lệnh Hải Quân, được phát cho cái xe jeep cũ thì hai con ông Trạch và hai con tôi mỗi sáng đều leo lên xe đi học ở trường Bà Phước, gần chợ Tân Định. Hai con tôi được anh chị (con ông bà Trạch) săn sóc rất kỹ. Đối với lối xóm, người ta bảo “Ông bà còn trẻ mà có những bốn cháu, sắp lớn rồi”… Sau biến cố Mậu Thân 1968, tôi dọn vô khu cư xá Hải Quân, nên phút chót, khi tàn cuộc chiến, theo tàu đi được và định cư ở Mỹ. Tôi không biết ông Trạch đã thoát đi được như thế nào, nhưng những năm sau ngày 30 tháng 4, tôi biết qua báo chí và bè bạn là ông Trạch ở Paris có một mình, lang thang buồn bã vì thương nhớ vợ con còn kẹt lại quê nhà. Mãi hơn 10 năm sau, trong dịp đại diện cho Uỷ Ban Báo Nguy Giúp Người Vượt Biển qua Pháp đón tiếp thuyền nhân, vợ chồng tôi mới có dịp gặp lại gia đình ông bà Trạch ở bến cảng Ruen. Nói sao cho hết mừng vui, kỷ niệm của những ngày xa cũ. Sau đó ông Trạch qua Mỹ nhiều lần, chúng tôi lại có dịp gặp nhau. Tôi nhắc tới Ban Gió Nam, từ Sài Gòn ra Hà Nội, đâu như năm 50, 51 gì đó. Chủ lực là Ban Hợp Ca Thăng Long, nhưng có sự góp mặt của ca sĩ Trần Văn Trạch… Sau bữa cơm hội ngộ này ông trở lại Paris, lâm bệnh và mất. Chúng tôi có gọi điện thoại qua Paris phân ưu và chia buồn cùng bà Trạch và các cháu. Mấy đứa con ông, khi nhỏ, hàng ngày leo lên xe jeep của tôi, cùng các con tôi đi học trường Bà Phước ở Đakao, giờ cũng lớn hơn tuổi tôi ngày cũ khi hai nhà ở cạnh nhau. Giờ các con tôi cũng đã là những người trưởng thành, ở riêng. Một quãng đời Sài Gòn mới đó mà đã xa, quá xa, mù mịt… Tác phẩm Phan Lạc Tiếp ấn hành: Bờ Sông Lá Mục, bút ký 1969. Tái bản Văn Nghệ, 1998. Cánh Vạc Lưng Trời, tập truyện. Mõ Làng, 1991. Một Thời Oan Trái, ký sự. Tiếng Quê Hương, 2011. Nỗi Nhớ, bút ký chiến tranh. Mõ Làng, 1995. Quê Nhà, Bốn Mươi Năm Trở Lại, bút ký. Mõ Làng, 1995. Vớt Người Biển Đông. San Diego, Ủy Ban Cứu Nguy Giúp Người Vượt Biển?, 2018 To Distant Shores. Huan Phan, Tiep Phan. Phan Lac Press, 2022. Trong phạm vi bài này chỉ đề cập đến tác giả, tác phẩm Phan Lạc Tiếp. Tôi thích những bài viết của anh về Hà Nội xưa và nay. Quê vợ tôi ở Hà Nội, năm 1973 bố vợ lên Đà Lạt thăm cháu ngoại. Cụ có trí nhớ rất tốt như nhạc sĩ Nguyễn Hiền nên kể cho tôi biết và viết bài Hà Nội, Giấc Mơ Mịt Mù trên đặc san Ức Trai của Trường Đại Học CTCT… (tưởng chừng người con Hà Nội năm xưa). Ở Mỹ, tôi đã viết nhiều bài liên quan đến thơ, nhạc của Hà Hội. Tôi và vợ mong có dịp trở lại Hà Nội nhưng tình trạng sức khỏe vợ không thể đi phi cơ nên cho đến nay vẫn là giấc mơ mịt mù!… Với các tác phẩm của nhà văn Phan Lạc Tiếp được nhiều cây bút giới thiệu, nay trích hai bài biết đề cập tổng quát. Trong bài Phan Lạc Tiếp & Quê Hương Việt Nam của Nguyễn Thiên Thụ: “Bờ Sông Lá Mục là bút ký chiến tranh mà Phan Lạc Tiếp đã viết bằng một tấm lòng chân thành. Ông đã chân thành khi viết, chân thành chiến đãu và chân thành khi giỏ những giọt lệ khóc những đồng đội nằm xuống ( Cái chết của một người lính, Niềm ân hận của ngôi sao). Bờ Sông Lá Mục cũng là cái nhìn của tác giả về chiến tranh. Chiến tranh đã gây ra sự cô đơn của những người vợ trẻ, con thơ, mẹ già mong đợi… Ruộng Vườn Bỏ Hoang, Sự Tang Thương, Tàn Nhẫn Vì Chiến Trận (Rừng Bên Kia Sông). Xuyên qua Bờ Sông Lá Mục, chúng ta thấy tinh thần chiến đãu anh dũng, tinh thần đồng đội thắm thiết của quân đội Việt Nam, cùng lòng nhân hậu của tác giả vốn là một sĩ quan đã sát cánh chiến đấu bên các đồng đội. Toàn bộ tập truyện mang tính cách nhân bản, nói lên cái phi lý của chiến tranh. Chiến tranh không biên cương, chiến tranh đã tạo ra các vùng xôi đậu, chiến tranh đã đến từng xóm làng, vào ngay trường học, và vào từng mái gia đình khiến cho anh em giết nhau (Mái Tóc Đời Người, Vòng Tay Của Đất). Chiến tranh không phải chỉ là phục kích, là hành quân mà còn là mưu kế, cạm bẫy thâm độc, ai không kinh nghiệm thì dễ chết như chơi (Những Con Trùng Trong Lòng Đất Mẹ). Bờ Sông Lá Mục là cuộc tranh giành cuộc sống giữa thiện và ác, giữa cộng sản và quốc gia. Phan Lạc Tiếp cho ta biết trong cuộc chiến tranh quốc cộng, một lớp người phải đương đầu thường xuyên với cộng sản mà lại phải sống trong cảnh khốn khổ, và gần như bị chính quyền bỏ rơi. Đó là những nghĩa quân. Phan Lạc Tiếp đã thuật lại những điều tai nghe mắt thấy trong một cuộc đi thăm các đồn xa xôi bằng giang đỉnh… Ở Mỹ ông vẫn tiếp tục sáng tác: Nỗi Nhớ, Cánh Vạc Lưng Trời, Quê Nhà Bốn Mươi Năm Trở Lại . Cánh Vạc Lưng Trời là một tập truyện ngắn, Mõ Làng, Hoa Kỳ, xuất bản năm 1991. Truyện đầu tiên, Tình Sông Nghĩa Biển và Đêm Dài là một vài nét chấm phá về những ngày cuối cùng của miền Nam, về kẻ ở người đi, và tình yêu, một tình yêu lỡ làng, đau khổ nhưng cao thượng. Tờ lịch cũ mang chủ đề tù đày, tình yêu xót xa , và cuộc sống xứ người. Nửa đêm trăng sáng nói về cuộc sống vất vả nơi xứ người, về hành trình trên biển cả với xác con lạnh giá. Người bạn viết về tù đày, vượt biển, đói, khát, chết chóc trên ghe. Cánh Vạc Lưng Trời là tình yêu Việt Mỹ éo le nhưng rất đẹp, rất cao cả. Chiếc áo của thầy tôi, Người đàn bà xa lạ là những kỷ niệm về gia đình, về quê hương. Ta có thể nói chủ đề chính của toàn bộ tập Cánh Vạc Lưng Trời là cuộc sống nơi quê người đất khách, tâm trạng lưu đày của những người Việt thất gia vong quốc. Nỗi Nhớ cũng là tập bút ký gồm 17 bài viết, dày 190 trang, Mõ Làng xuất bản tại Hoa Kỳ 1995. Cũng như hai quyển trên, là những bút ký về chiến tranh Việt Nam. Chuyến công tác cuối cùng đã cho ta biết tình hình của một đơn vỉ hải quân tại đồng bằng sông Cửu Long nói riêng và quân lực Việt Nam nói chung vào thời gian 1975. Đó là tình trạng thiếu hụt tiếp liệu (Mỹ đã cắt viện trợ) mà mức cung chưa được 40% (15) và đặc biệt ở những nơi nằm trong lòng địch, quân ta bị áp lực nặng nề!… Bất cứ trang nào, chúng ta cũng thấy lo âu, buồn rầu, sợ hãi và chết chóc tràn ngập. Phan Lạc Tiếp đã viết về tâm trạng ông: Tôi nhớ đến các bạn bè tôi, mỗi đứa một nơi, đứa binh chủng này, đứa binh chủng khác, it khi gặp lại được nhau. Đôi khi tưởng quên, bất ngờ thấy tên bạn mình hiện lên tối om ở những hàng cáo phó!… Chuyến công tác cuối cùng, Sài Gòn Trong Cơn Hấp Hối, Giã Từ Sài Gòn, Chuyến Hải Hành Cuối Cùng là những trang sử về những ngày cuối cùng Sài Gòn thất thủ. Tất cả đều mang tính chất bi đát. Người ta chen lấn nhau lên tàu, làm cho một đứa trẻ rớt xuống sông. Con tàu của Phan Lạc Tiếp khi sửa soạn ra khơi thì lại trục trặc đủ thứ: đã lái tay rồi, đã khốn nạn rồi, lại còn đứt dây cable nữa. Cứ lừng khừng đây, nó pháo cho một trái là ‘tan hàng’ gấp! Kẻ ở người đi, một sự cách biệt trong lòng người: Tôi thấy giữa chúng tôi, các người ở trên tàu và anh em đứng trên bờ kia có cái gì xa lạ lắm rồi. Lạnh lùng lắm rồi. Con tàu của Phan Lạc Tiếp ra đi giữa tiếng đại bác, giữa lửa cháy và giữa tang thương, nhưng cuối cùng đã tới bến bờ tự do! Được tàu Mỹ cứu, được gặp các đồng đi, được đến căn cứ Subic Phi Luật Tân đáng lẽ là một niềm vui, nhưng việc hạ quốc kỳ Việt Nam để giao tàu cho Mỹ lại là một bi kịch báo hiệu chấm dứt một chế độ, một cuộc đời. Đoạn này rất cảm động: Lời hô “Hạ kỳ”vừa dứt đúng với kim đồng hồ của hệ thống chỉ huy. Cờ được từ từ kéo xuống và toàn tàu lời ca vang lên “Này công dân ơi, quốc gia đến ngày giải phóng. Đồng lòng cùng đi hy sinh tiếc gì thân sống…”’ Tất cả đều hát thật to. Các quân nhân vừa chào, vừa hát, nước mắt đầm đìa. Khi bản quốc ca sắp dứt thì có nhiều người ôm mặt nức nở. Có người kêu lên “Con ơi, con ơi”! Nước mắt tôi chan hòa trên mặt. Tôi thấy mình như đi dự một đám tang về. Lá quốc kỳ được cuộn lại, và giáo sư Biển Thước đã xin được lá cơ này làm kỷ niệm. Tôi nhìn lên cột cờ trống vắng. Những dây cờ đập vào nhau lạch phạch. Tôi nhìn quanh, các bạn bè tôi, mọi người đều đầm đìa những lệ. Và lần lượt tụi tôi tháo lon trên cầu vai xuống. Có người vứt lon, vứt mũ xuống biển. Tàu trôi chậm, cái mũ cứ lừ đừ nổi trên mặt nước như hình thù một người chết trôi, bập bềnh, bập bềnh xa dần ở sau lái tàu… Quê Nhà Bốn Mươi Năm Trở Lại viết xong tháng 2-1995, xuất bản 1995, tái bản 1998, có thêm và sửa chữa, dày 310 trang. Tác phẩm này mang chủ đề tình quê hương. Tác giả đã trở lại Việt Nam ngày 2/4-1994 thăm quê Sơn Tây và ghi lại những quang cảnh Sơn Tây nói riêng và Việt Nam nói chung, cùng cảm tưởng và tâm trạng của tác giả. Tác giả nguyên là một sĩ quan hải quân, khi toan tính về thăm quê hương sau 40 năm xa cách, tuổi đã ngoài 60, lòng cũng có nhiều lo ngại nhưng ông đã ‘sẵn sàng đón nhận những bất trắc có thể xảy ra’! Quê Nhà Bốn Mươi Năm Trở Lại của Phan Lạc Tiếp mang tính cách tình cảm, trong đó mạnh nhất là tình yêu quê hương, làng xóm, bạn bè. Về quê nhà, Phan Lạc Tiếp đã thăm Hồ Gươm, Văn Miếu, nhìn thấy núi Tản, thăm chùa Thầy. Ông cũng đã đi thăm lại mái nhà thi sĩ Quang Dũng, một người bạn thân của tác giả lúc thiếu thời và thắp cho nhà thơ một nén hương. Ông cũng đã gặp được người bạn mới đầy thân mến như Hoàng Cầm. Quá khứ cũng đã trở về, ông nhớ quan Thiếu, ông cử Bình, anh Tr., cậu giáo. Nhưng cảm động nhất là khi ông về nhà cũ, gặp đầy đủ những người thân. Ngày xưa một thi nhân Trung Hoa về nhà, cả xóm ban đêm leo lên tường nhìn sang thật là cảm động, nhưng cũng không cảm động bằng cảnh Phan Lạc Tiếp trở lại quê hương sau 40 năm xa cách. Những anh em, họ hàng của ông đã tấp nập tới thăm, và kín đáo canh gác quanh nhà để cho hai vợ chồng ông được ngủ yên và bình yên ở nơi quê nhà vào cái lúc mà nhân tâm thế đạo chưa được thuần nhất. Quê Nhà Bốn Mươi Năm Trở Lại mang tính cách tố cáo: Việt Minh chém, giết người trong thời kháng chiến. Chính thân phụ tác giả đã bị bắt, và các ông chú, ông bác cũng đã bị hành hạ trong bàn tay của cng sản. Phan Lạc Tiếp đã kể cho chúng ta nghe về cái chết oan ức và thảm thiết của anh Tr. nhà ở tỉnh , tản cư về thôn quê bị Việt Minh giết (Người Đàn Bà Nhan Sắc). Cái chết của anh Tr. tiêu biểu cho bao cái chết tức tưởi trong thời Pháp trở lại và Việt Minh nắm quyền: Đến năm 1949, lúc mặt trận tràn về, cả làng hết đường chạy. Một hôm Tây về, cả làng tụ lại trong chùa. Đàn bà, con gái bôi mặt nhọ nồi, mặc áo rách ngồi quay mặt vào lưng các ông Phật. Bà già và đàn ông ở ngoài. Và Tây về thật. Chúng chỉ đi trên 10 đứa. Dẫn đầu là một tên đi. Chúng chĩa súng vào đám dân làng. Cả làng khiếp vía. Mấy ông đại diện làng, có tuổi, chẳng hiểu chúng nói gì cứ xí xa xí xô hoài. Rồi chúng đi khắp làng, bắt các thanh niên hạ các bức đại tự, các hoành phi câu đối xuống, vác ra lót trên các lỗ chữ chi trên mặt đường “để cho xe các quan đi lại”. Nhìn các bức đại tự sơn son thiếp vàng, bị xe cán lên, gia chủ và dân làng xót lắm. Có người bảo ‘Ai nói được tiếng Tây thì bảo nó ngưng. Cần gỗ thì lấy cột cờ, ván đình, cửa đình mà làm’. Ý kiến hay, và anh Tr. chồng chị B bị đẩy ra để nói tiếng Tây cả làng. Chỉ sau vài câu xã giao, tên đi tây tỏ ra thông cảm, đổi hẳn bộ mặt, và bắt tay anh Tr. nói mẹc-xì’ hoài… Ban ngày tây về. Ban đêm du kích xã còn ở lại, và xuất hiện. Họ đến nhà anh Tr. nói rất lễ độ: Ủy ban mời anh đi họp. Và họ dẫn anh đi. Tới nơi hẹn, có vài người nữa. Trong đó có ông T. Họ dẫn tất cả đi về phía núi Sài Sơn, cách làng độ 2 km. Nơi được coi là nơi trú ẩn lý tưởng của các tổ chức kháng chiến. Nơi mà làng Thụy Khê được coi là có tinh thần cách mạng cao. Đêm ấy, trước sự chứng kiến của một số người họ đọc bản tử hình anh Tr. và sai hai người dùng thừng thắt cổ anh Tr. chồng chị B!… Quê Nhà 40 Năm Trở Lại là một tập truyện ngắn, mà hay nhất có lẽ là truyện đầu tiên Hà Nội sau 40 năm xa cách… Phan Lạc Tiếp đã viết về thực cảnh Hà Nội, so sánh xưa và nay: Ngoài những sinh hoạt ồn ào về ăn uống, Hà Nội như chưa có một sinh hoạt nào nổi bật. Hàng Đào xưa óng ả vải tơ, nay vẫn còn là một dãy phố buồn tẻ, xưa cũ và xiêu vẹo. Hàng Bạc xưa óng ánh đồ trang sức, nay cũng có vài ba cửa hiệu giữ bảng hiệu cũ, bán chút ít vàng, và đổi tiền. Phố Phúc Kiến xưa thơm lừng thuốc Bắc, nay vắng lặng. Phố hàng Vải xưa chật ứ vải và vỏ nhum nâu, nay vắng hẳn… Duy chỉ có phố hàng Mã được coi là vẫn giữa được phần nào hình ảnh cũ. Xưa bày đày hình nhân, ngựa giấy. Nay cắm nhiều lá cờ ngũ sắc bằng giấy và các cửa hàng mở cửa tấp nập khách ra vào (92). Phan Lạc Tiếp đã viết về những cảnh sống rất thực của Hà Nội. Đây là cảnh ‘đổ thùng’ một đặc sản của Hà Nội băm sáu phố phường: Đêm cứ thế chìm dần vào yên lặng. Nếu khó ngủ, ta có thể thấy đôi lúc có tiếng xe xích lô lạch cạch chạy qua. Lâu lắm mới có tiếng xe hơi chỉ thoáng đã mất hút. Khuya nữa trong cái tĩnh mịch của đêm, là tiếng gió xì xào, tiếng lá khô đùa trên mặt đường nhựa. Thành phố cứ thế lặng đi 1, 2 giờ đêm, có tiếng đập cửa ‘đổ thùng’. Cái này thật khổ. Khổ từ phòng khách đến phòng trong. Đôi khi có khách từ ‘nhà quê’ ra, gia nhân, đầy tớ nằm cả lối đi. Lúc ấy, ‘đổ thùng’ tới, là dậy tất cả. Nằm trên lối đi, dậy đã đành. Nằm trên sập gụ, trước tủ chè, cũng nào có ngủ được. Phu đổ thùng, họ vào rất nhanh, ra rất chóng, nhưng mùi xú uế đến khẳn đi thì đầy nhà… Chúng ta nên biết rằng nhà cầm quyền Hà Nội như một bà già dở hơi, luôn tráo trở. Họ để cho buôn bán nhưng bất chợt một hôm đẹp trời nào đó lại cho công an bao vây, đột nhập tư gia và cửa hàng xét hỏi, tịch thu và bắt phạt, bắt giam. Người ta nay đã khôn sau vài lần bị lừa. Bởi vậy, tại hàng Mã, hay tại một vài cửa hàng khác, như hàng vàng, hoặc nơi đổi tiền, người ta không bày bán các thứ, hoặc chỉ bày vài mẫu tượng trưng, chỉ khi nào khách hỏi, và phải là khách quen thuộc, người ta mới đem hàng cất giấu từ một nơi bí mật nào đó cho khách hàng. Và khách phải đợi một thời gian, có khi vài giờ, có khi vài ngày để người bán đi lấy hàng hoặc người bán thông báo cho người sản xuất việc đặt hàng.

Với bốn tập truyện, và tất cả tác phẩm của Phan Lạc Phúc đều rõ ràng, trong sáng, đều mang hai chủ đề: chiến tranh và quê hương. Bờ Sông Lá Mục, Nỗi Nhớ xây dựng trên những kinh nghiệm chiến tranh Việt Nam. Cánh Vạc Lưng Trời là sự kết hợp giữa hai chủ đề chiến tranh và quê hương, và trong nỗi nhớ thương quê hương, còn hằn vết đớn đau của những tâm hồn Do Thái mất thiên đường cũ. Quê Nhà Bốn Mươi Năm Trở Lại là niềm vui khi về thăm Việt Nam nhưng trong đó cũng gợn lên một nỗi buồn quá khứ của quê hương khói lửa bạo tàn, và niềm đau cho một dân tc còn quá nhiều di tích của thời đại nguyên khai. Dẫu sao, Phan Lạc Tiếp cũng đã nhận thấy nơi đây dưới lớp tro tàn vẫn sáng ngời những hòn than ấm nóng tình người, tình quê hương, tình anh em họ hàng. Những nhà thờ họ, những đình làng, những đền miếu, câu đối, hoành phi đã trở lại nơi thôn quê; và nay những áo the khăn xếp chen lẫn áo vest và cravat, và hết rồi nón cối dép râu cho dù cờ đỏ sao vàng còn bay phất phới. Phan Lạc Tiếp đã gặp nhiều may mắn trong khi một số không được phép trở về, hoặc trở về mà bị bắt, bị giết. Lò sát sanh đã rửa sạch sau mỗi sáng nhưng suốt ngày, mùi máu tanh vẫn còn vương vấn không gian. Tất cả bốn tập truyện đều mang hai tính chất.: tính chất nhân bản và tính chất tố cáo. Trong tác phẩm, Phan Lạc Tiếp đã bày tỏ tình yêu đồng đội, bạn bè, yêu anh em, làng xóm, yêu quê hương. Ông đã tố cáo cộng sản tàn ác. Ông cũng không quên tố cáo người Mỹ đã sửa soạn sẵn, làm kiệt quệ khả năng tự vệ của miền Nam (Nỗi Nhớ) bởi vì vì trước đó, các cố vấn Mỹ đã bắt các đơn vị quân đi bắn hết đạn mà sau đó không tiếp đạn mới. Văn phong của ông thung dung bình dị phản chiếu con người nhân hậu của ông luôn nồng đượm tình người dù trong cảnh chiến tranh đen tối hay nơi quê người tuyết băng lạnh giá. Các tác phẩm của Phan Lạc Tiếp đều là tập truyện ngắn. Mỗi tác phẩm mang một nhan sắc riêng, một thế giới riêng. Chiến tranh, di tản, quê hương là những chủ đề chính trong các tác phẩm của Phan Lạc Tiếp. Nhưng bố cục chặt chẽ nhất là tập Quê Nhà Bốn Mươi Năm Trở Lại. Mỗi chương mang hình ảnh một đoạn đường trên hành trình về thăm chốn cũ. Mỗi chương tự nó chuyên chở một vấn đề, và mỗi chương tự nó mang một bố cục toàn vẹn. Tất cả hòa hợp nhau tạo thành hình ảnh một quê hương Việt Nam được viết nên bằng một tấm lòng chan chứa yêu thương của tác giả là một nhân chứng xuyên suốt quá khứ và hiện tại…” (Nguyễn Thiên Thụ) Đọc Một Thời Oan Trái của Phan Lạc Tiếp của Vũ Thất – người bạn cùng khóa: Trước tháng 4/75, Phan Lạc Tiếp có hai nghề: Nghề tay phải là đi biển và nghề tay trái là viết văn. Viết để gửi gắm những cảm nghĩ, những sự việc buồn vui của đời sông biển. Sau khi bỏ xứ qua Mỹ, ông bỏ luôn nghề tay phải cũ, sống cuộc đời mới, nghề mới. Có lúc ông được tiếng là thợ “cổ xanh”, có khi mang danh là thầy “cổ trắng”. Lại có thời gian ông làm “cổ cò” chỉ vì cứ phải luôn ngóng tìm bóng dáng những chiếc ghe mong manh trên đại dương mênh mông. Đó là thời gian ông làm ủy viên sáng lập trong Ủy ban Báo nguy Cứu người Vượt biển. Và dù trong bất cứ nghề tay phải nào, nhịp sáng tác của ông vẫn chừng mực và đều đặn, không quá nhanh cũng không quá chậm. Hoạt động trực diện chiến đấu chống Cộng Sản trong năm năm được nhà văn Hải Quân Thiếu Tá Phan Lạc Tiếp mô tả trong quyển bút ký Bờ Sông Lá Mục”. Còn trong suốt 36 năm “lưu lạc”, ông cho ra đời 4 tác phẩm Cánh Vạc Lưng Trời (1991), Nỗi Nhớ (1995), Quê Nhà, 40 Năm Trở Lại (1995) và Một Thời Oan Trái (2011). Giữa thời buổi sách tiêu thụ giảm dần thì đây là một việc làm gây ngạc nhiên và đáng khen ngợi. Đặc biệt là quyển sau cùng do Tủ sách Tiếng Quê Hương xuất bản, dày trên 400 trang, lại được đóng bìa cứng tuyệt đẹp. Một Thời Oan Trái gồm 22 bài và được chia thành 2 phần. Phần 1 mang cái tựa chung là Đất Cũ Người Xưa, gồm 9 bài kể chuyện về thời thế, tập tục và những người thân với tác giả từ thuở thiếu niên ở một làng quê miền Bắc. Phần 2 gồm 13 bài viết trong Những Ngày Lưu Lạc xứ người, trong đó ông mô tả về một số nhân vật, có người ông quen thân, có người ông biết tiếng. Nhân vật dân sự thì gồm nhà văn Võ Phiến, Nhất Linh, Nguyên Phong, Hoàng Văn Chí, Người Đàn Bà Trên Tàu 502… Ở phần đầu Đất Cũ Người Xưa, tôi thích nhất bài Quê Ngoại. Tác giả kể về quê ngoại và trường hợp bố mẹ ông quen nhau nghe thật… dễ thương: “Mẹ tôi người bên Chàng. Làng Chàng cách làng (bố) tôi một cánh đồng nhỏ… ‘Biên giới’ hai làng, một cách cụ thể là hai con chó đá để ở hai bên cổng của hai làng. Hai con chó này cũng là nơi trẻ con hai làng tụ họp, cưỡi lên mình chó để nô đùa và đánh nhau… Rồi trong một ngày Tết, làng Chàng mở hội tế Thành Hoàng, đón Xuân, có đánh cờ người ở sân đình. Mẹ tôi được chọn là quân xe, dì tôi là quân tượng. Cả hai mặc áo tứ thân, váy lụa, đội nón thúng quai thao, thắt bao hoa lý, đeo xà tích bạc ông vôi quả đào, nổi tiếng đẹp giòn rã, tươi vui. Chú Cửu tôi và thầy tôi là hai anh em con cô con cậu, cùng tuổi, ở sát nhà nhau nên thân nhau lắm… chẳng biết hai chú làm quen với hai cô thế nào, chỉ biết cô P. (tên dì tôi) lấy chồng trước, nửa năm sau là đến cô L. (tên mẹ tôi) cùng về làm dâu làng Nủa.” Cũng trong phần đầu, bài tôi hài lòng nhất là Tào Mạt. Tào Mạt, người cùng làng, cùng thời Phan Lạc Tiếp, có chút bà con, vừa mới lớn đã hăng say theo mặt trận Việt Minh chống Pháp. Nhưng khi mặt trận ra lệnh phá ngôi Đình uy nghi và ngôi Chùa Vĩnh Phúc của làng theo chủ trương vườn không nhà trống thì cán bộ huyện Tào Mạt ngầm ra tay ngăn cản. Ngôi Đình và ngôi Chùa được giữ nguyên nhưng Tào Mạt thì bị điều đi học tập một thời gian dài… Tác giả kể tiếp: “Năm 1950, khi cuộc chiến trở nên khốc liệt, đặc biệt Việt Minh ra mặt tận diệt những ai không phải là người của Mặt Trận, chính anh Thục (tên thật của Tào Mạt) một đêm bên bờ sông Thao, đã nói với ông anh tôi rằng: ‘Các anh đi đi, Đây không phải là đất của các anh đâu. Đi ngay trước khi quá trễ’. Gia đình tác giả nghe lời dời về Hà Nội rồi vào Nam ngay khi đất nước phân ly. “Các anh em sau đó đều trở thành quân nhân quân đội Cộng Hòa, chống lại sự xâm lăng của quân Cộng sản, trong đó có người bạn thân, người ân nghĩa Tào Mạt”. Sau tháng tư 1975, Tào Mạt vào Nam tìm gặp bạn bè xưa nhưng một lần nữa gia đình Phan Lạc Tiếp đã tìm đường lánh xa cộng sản. Tào Mạt không gặp bạn nhưng “vô tình” chứng kiến sự trù phú của miền Nam, chứng kiến lòng người miền Nam giản dị bao dung, khiến Tào Mạt dần dần thấy rõ bộ mặt xảo trá, độc ác, tham lam, bần tiện của người Cộng Sản. Những khơi dậy từ Đảng về lòng căm thù và tận lực tàn sát đồng bào ruột thịt dần dần mất hiệu lực. Khi trở về đất Bắc, Tào Mạt như tịnh khẩu, chỉ thừ người thở dài, chìm trong cơn trầm uất. Tào Mạt càng ngày càng bất mãn đến độ từ chối cả việc “trên” giao cho viết một vở chèo về “Bác” – việc làm coi như là một vinh dự đặc biệt. Sự từ chối của Tào Mạt dẫn đến kết luận của giới lãnh đạo là Tào Mạt mắc phải bệnh điên. Và Tào Mạt thà mang tiếng điên còn hơn phải mở lời ca ngợi con người đã lộ hoàn toàn bộ mặt gian xảo. Trong những ngày buồn khổ, Tào Mạt càng nhớ những người từng đứng bên kia chiến tuyến. Rồi một ngày của năm 1992, từ nửa vòng trái đất, Phan Lạc Tiếp nhận được thư của người bạn cùng làng. Người bạn cho biết đã rời bỏ lon đại tá và “đang trải những ngày cuối cùng cuộc đời trong nhà thương vì bệnh ung thư”. Lá thư có lời tha thiết: “Các anh hãy cố mà về để anh em còn được nắm tay nhau, kẻo chần chừ thì quá muộn. Anh em ta là những con người làng Nủa, cùng uống nước giếng Bìm mà thành người, trước sau vẫn không thay đổi… Tôi cố sống để được gặp các anh. Làm gì có chuyện kỳ thị giữa những người đã thành tình thành nghĩa từ thuở còn thơ trẻ”. Là người từng trải nghiệm những phản trắc của người cộng sản, Phan Lạc Tiếp vẫn chần chừ. Mãi hai năm sau ông mới dứt khoát về làng cũ. Và đúng như bạn dự đoán: Quá muộn! Tào Mạt đã chết trước đó một năm. Tác giả viết: “Đứng trên căn gác ở đầu làng, nơi thiết trí bàn thờ Tào Mạt… tôi thắp 3 nến hương, vái 2 vái coi như anh còn sống, mà nước mắt bỗng chan hòa”… Ở Phần 2 của quyển sách, với tôi thì hầu hết đều rất thú vị vì những nhân vật ông nói đến đa phần là những người tôi ngưỡng mộ. Các bài viết của ông giúp tôi hiểu sâu hơn về họ. Như bài đầu tiên ông viết về nhà văn Võ Phiến, ngoài việc nêu lên nhân cách, văn tài…, ông còn ca ngợi Võ Phiến đã tinh tế vạch ra “cái dụng ý thâm sâu, ác độc của những người chủ trương cuộc chiến”… Phan Lạc Tiếp phát biểu: “Công trình ấy để lại cho hậu thế, cho những ai muốn tìm hiểu về 20 năm sinh hoạt rất phong phú của miền Nam”. Cũng theo họ Phan, những công trình trước tác của Võ Phiến rất được thế giới trân trọng. Nhiều luận án tiến sĩ chọn đề tài Võ Phiến, mà chủ đề nổi bật trong sự nghiệp của ông là những nét bút mô tả sự quỷ quyệt của Cộng Sản và nêu bật chính nghĩa của nhân dân miền Nam. Kết luận bài viết, Phan Lạc Tiếp khẳng định: “Với tôi, Võ Phiến đúng là cây thông già mọc trên đỉnh núi, bốn mùa cây lá lúc nào cũng xanh tươi.” Không còn lời khen nào đầy ý nghĩa và đúng đắn bằng. Thế mà mới đây lập trường chống Cộng của Võ Phiến bị đặt dấu hỏi chỉ vì một quyển sách của ông được in lại ở Việt Nam. Trước ông thì đã có sách “in lại” của Dương Nghiễm Mậu. Nhạc Vàng xưa cũng từng bị cấm ngặt mà nay trở thành nhạc thời thượng ở Việt Nam. Cá nhân tôi thì thấy đây là một biểu lộ của chính nghĩa tất thắng. Với một nhà văn bị Cộng sản kết tội “biệt kích văn hóa” hàng đầu như Võ Phiến, tác phẩm bị đốt sạch, nay lại được yêu cầu cho in lại, chứng tỏ sách của ông, của miền Nam, chuyên chở tình tự dân tộc và tập quán tốt đẹp của quê hương rất cần cho một xã hội Việt Nam đang sa đọa, vong thân. Đồng thời việc tái bản phải được coi như là một nhìn nhận công khai việc làm sai trái trước đây của người cộng sản. Và dù chưa có lời xin lỗi chính thức từ phía nhà cầm quyền thì việc cho tái bản này cũng đã hàm chứa ý nghĩa đó. Cây thông già càng sừng sững trên đỉnh núi. Bút ký Người Đàn Bà Trên Tàu 502, đọc phần đầu đã thấy đau lòng, đến phần cuối càng đau lòng hơn. Trong lúc leo lên tàu di tản, một bà mẹ đánh rớt đứa con sáu tuổi rưỡi xuống lòng sông. Mấy mươi năm ở Mỹ bà mẹ lúc nào cũng hy vọng con mình còn sống. Ngay khi có thể được, bà về Việt Nam truy tầm rồi đăng báo tìm con. Và bà gặp lại đứa con, làm thủ tục bảo lãnh sang Mỹ. Trong khi chờ hoàn tất thủ tục, đứa con muốn gì bà cũng cho. Bà cũng hậu hĩ đền ơn vợ chồng người đã nuôi con mình như con ruột của họ. Nhưng giờ chót, bà mẹ khám phá ra sự thật. Đó chỉ là một âm mưu để “vòi” tiền bà. Cái đau lòng là đứa con giả lại chính là con của người em gái ruột thịt. Những kẻ liên quan đến kịch bản lừa gạt này đều là ruột thịt của bà mẹ, đều là những kẻ có chức, có quyền và có của trong xã hội mới. Bà bạn cho tin kết luận: “Người Cộng Sản Việt Nam không phải là người như chúng ta. Họ là những sinh vật khác, ta không thể gần họ được…” Còn người viết lại câu chuyện đưa ra nhận xét: “Phải chăng đây là nỗi đau to lớn nhất của tất cả chúng ta sau cuộc chiến tương tàn. Ngoài nỗi tang thương, chia lìa, sống chết ròng rã mấy mươi năm, dân tộc ta đang đối diện với sự phá sản tận cùng của lương tri?”… Một bài khác, bài Một Chút Nhớ Quên, Phan Lạc Tiếp cũng đề cập đến “ngôi sao lấp lánh” nhưng ở một quang cảnh hoàn toàn khác: Lễ bàn giao và tiếp nhận 2 Dương vận hạm Quy Nhơn HQ 504 và Nha Trang HQ 505 trong căn cứ Hải Quân Mỹ ở San Diego. Đồng chủ tọa lễ bàn giao là Phó Đề đốc Trần Văn Chơn,Tư Lệnh Hải quân Việt Nam và Đô đốc Elmo Zumwalt, Tư lệnh Hải Quân Hoa Kỳ… Tôi chỉ xin phụ đề một ý là vị Hạm Trưởng chiếc Dương Vận Hạm Quy Nhơn HQ 504, không ai khác hơn là Hải Quân Trung Tá Phan Phi Phụng, vị cựu Trưởng Phòng Tâm Lý Chiến mà cả Phan Lạc Tiếp và tôi, ở hai thời điểm khác nhau, từng phục vụ dưới quyền ông… Trong 13 bài ở phần 2 này có một bài tôi tâm đắc nhất: Đó là bài tác giả viết về tác giả. Bài mang cái tựa khá hấp dẫn: Những Chặng Đời Nghiệt Ngã. Tôi tâm đắc vì bài này đã giúp tôi biết về ông nhiều hơn dù rằng chúng tôi từng có mối duyên… kỳ ngộ. Khi ông bắt đầu viết bút ký thì tôi còn… làm thơ. Và rất tình cờ, chúng tôi cùng cho ra đời tác phẩm đầu tiên vào năm 1969. Tuy đồng hành về văn chương nhưng chúng tôi lại đi trái hướng về hải nghiệp. Khi ông hoạt động trong sông thì tôi công tác ngoài biển. Khi ông về Sài Gòn thì tôi sang miền Tây. Khi ông đi biển thì tôi về bờ. Khi ông dứt khoát lánh nạn thì tôi ngu ngơ vào tù cộng sản. Đó là ký do tôi ít biết về chuyện đời của ông. Thì ra ông có lắm chặng đời nghiệt ngã… Tà tà được một thời gian ngắn, do một lỗi lầm của người khác nhưng họ Phan lại dính búa, Phan Lạc Tiếp ôm ba lô về đơn vị tác chiến, bước vào chặng đường nghiệt ngã thứ nhì. Ông tham dự hành quân và tự ra lệnh mình kiêm luôn chức… phóng viên chiến trường. Các bài ông tường thuật về các cuộc đụng trận đều được trân trọng đăng trên nhật báo Tiền Tuyến đồng thời cũng được phát thanh trên đài tiếng nói Quân Đội. Đến một bài ông mô tả cái chết anh dũng của vị chỉ huy Duyên Đoàn, sĩ quan khóa đàn anh, ông đề cái tựa và tên người viết: “Kẻ nằm xuống bên kia rạch Sọ Dừa – Phan Lạc Tiếp”. Cái tựa được cô xướng ngôn viên đài Quân Đội đọc… một lèo khiến cả nhà ông hốt hoảng và bạn bè cho đăng phân ưu lên báo… Bằng lối viết nhẩn nha và cẩn trọng như bản tính của ông, nhà văn Phan Lạc Tiếp tiếp tục kể lể trọn vẹn quãng đời “nghiệt ngã” của mình qua 12 năm hải nghiệp và 32 năm xa xứ (năm ông kể chuyện 2007). Quả là tôi đã hiểu rõ cuộc đời ông hơn. Đó là những trải nghiệm thật đa dạng và thú vị. Mỗi phương vị một hướng đời nghiệt ngã.Từ tác chiến sang tâm lý chiến. Từ chiến hạm đổi qua thương thuyền. Từ hàng hải về chiến tranh chính trị. Rồi đi Mỹ lãnh tàu. Rồi về nước. Rồi trở lại Phòng Tâm lý chiến làm xếp sòng. Sau đó, ông đi học tham mưu. Sau đó xuống tàu làm Hạm trưởng, lên bờ làm Thanh tra. Rồi sau cùng ông “dọt” qua Mỹ… ở luôn tới giờ! “Tới giờ” tính ra đã dài gấp ba lần thời gian hải nghiệp nhưng ông chỉ đề cập vắn tắt dăm ba công việc đã làm. Dăm ba việc nhưng đều là việc lớn: Xuất bản 4 quyển truyện và ký. Soạn thảo và phát hành công trình bề thế Lịch Sử Hải quân Việt Nam Cộng Hòa (gọi tắt là Hải Sử 2004) và công tác Vớt người biển Đông kéo dài hàng chục năm… Những dòng cuối cùng của bản “tự khai”, Phan Lạc Tiếp kết luận về quãng đời đã qua của mình: “Trong thời đại loạn triền miên mà mang tấm lòng “Quốc văn giáo khoa thư” ra hành xử, thì sống được đến hôm nay, quả là một phép lạ. Đúng như lời ông thân sinh tôi đã nhắc: “Lập thân tối hạ thị văn chương”! Quả là vậy, nhờ ông nghe lời thân phụ không sống bằng nghề cầm bút mà chỉ hành nghề tay trái cho vui nên dù rằng đời ông có nhiều chặng đường nghiệt ngã nhưng chưa từng lâm vào cảnh…“khốn khổ nhất”!.. Nói tổng quát, Một Thời Oan Trái là một quyển sách thuộc loại rất đáng đọc cho nhiều thế hệ. Dù được viết bằng thể văn ký sự nhưng nhờ tác giả khéo léo lồng vào giọng điệu tâm tình nên đọc mà thấm. Tập bút ký không chỉ là một tác phẩm văn chương mà còn là một hồ sơ hình ảnh bạo tàn của chiến tranh. Nó còn là chứng cứ của hàng triệu người tan nhà mất nước, với trùng điệp ngang trái oan khiên… Và càng đọc càng thấy thấm! Rồi khi gấp lại tập bút ký, không thể không đặt câu hỏi: “Ai đã gây ra một thời oan trái đó?” (Vũ Thất – 9/ 2012) Nay nhà văn Phan Lạc Tiếp vừa ra người thiên cổ, nhưng với Nỗi Nhớ, Quê Nhà (Hà Nội) 40 Năm Trở Lại… gắn liền với tên tuổi anh với độc giả khắp nơi. (Little Saigon, August 07, 2025)

Góp Nhặt Lời Vàng - "NHỮNG CÂU TRẢ LỜI THÂM THÚY VỀ NHÂN SINH"

NHỮNG CÂU TRẢ LỜI THÂM THÚY VỀ NHÂN SINH Nhân sinh là một hành trình không ngắn không dài, vừa đủ cho chúng ta học tập trưởng thành, nhưng có một số điều không phải ai cũng thấu hiểu. HỎI: 1. Vật gì sắc bén nhất? 2. Nơi nào xa nhất? 3. Cái gì lớn nhất? 4. Cái gì khó và nặng nhất? 5. Cái gì nhẹ nhất? 6. Cái gì gần với chúng ta nhất? 7. Cái gì dễ làm nhất? 8. Chiến thắng nào gian lao và khó thành công nhất? 1. Vật gì sắc bén nhất? Đó là lưỡi của con người. Lưỡi sắc như dao, lời nói như dao đâm có thể xuyên thẳng vào tim làm tổn thương người khác. Người Do Thái nói: “Thứ tốt nhất trong thiên hạ là miệng lưỡi, mà thứ xấu xa nhất cũng chính là miệng lưỡi”. Lời nói tốt đẹp có thể động viên an ủi người khác. Ngược lại, lời nói độc ác xấu xa có thể khiến người khác đau khổ tuyệt vọng; thậm chí là muốn tìm đến cái chết. Vậy nên nhất định phải kiểm soát thật tốt cái miệng của mình. 2. Nơi nào xa nhất? Đó là quá khứ. Cho dù bạn là ai, giàu có cỡ nào, quyền cao chức trọng ra sao thì cũng không thể quay trở về quá khứ. Vậy nên làm người chớ để lại quá nhiều hối tiếc. Hãy cố gắng làm tốt nhất những gì có thể ở giây phút hiện tại. Nhiều người thất bại cũng bởi hai chữ ‘đợi chờ’. Đợi chờ thời cơ thích hợp, đợi chờ tương lai tốt đẹp. Nhưng cơ hội chỉ đến một lần và không thể quay trở lại nữa. 3. Cái gì lớn nhất? Đó là ham muốn. Dục vọng của con người là vô tận, không có điểm dừng; nếu không tìm cách kìm hãm nó lại, thì thật là hậu quả khôn lường. Người hạnh phúc không phải là có được nhiều bao nhiêu mà là trong tâm luôn biết đủ. Cổ nhân nói “biết đủ thường vui”, đừng để vật ngoại thân chi phối tâm trí của bạn. Hạn chế ham muốn thì tinh thần mới thăng hoa, tấm lòng mới rộng mở. Hãy để lòng bao dung của bạn lớn dần, chứ đừng để dục vọng vây kín thân. 4. Cái gì khó và nặng nhất? Đó là lời hứa. Lời hứa dễ nói mà khó làm. Lời hứa nặng tựa ngàn cân, đã hứa rồi là phải có trách nhiệm đi thực hiện lời hứa. Người biết giữ chữ tín thì lại càng cẩn trọng với lời hứa của mình. Vì chỉ cần một lần thất hứa thì bao uy tín gây dựng trước đó coi như đổ sông đổ bể. “Người nói thì thầm, Trời nghe như sấm”, “trên đầu ba thước có Thần linh”, lời hứa không thể tùy tiện nói ra; đã nói ra thì chính là sợi dây ràng buộc lấy số phận; nếu không thực hiện thì có thể bị trời trách phạt. 5. Cái gì nhẹ nhất? Đó là sự khiêm nhường. Không ai muốn tranh đấu với một người khiêm nhường cả. Khiêm nhường khiến lòng nhẹ thênh thang, mỗi bước đi là mỗi bước thanh nhàn. Xung đột, mâu thuẫn đa phần cũng vì người ta muốn thể hiện cái tôi của mình. Nếu chỉ cần một người có thể khiêm nhường thì chuyện gì cũng có thể hóa giải nhẹ nhàng. Người càng khiêm nhường lại càng được nhiều người yêu mến, ai cũng muốn gần gũi bầu bạn. 6. Cái gì gần với chúng ta nhất? Đó là cái chết. Cuộc sống vô thường, sống nay chết mai không ai nói trước được điều gì. Có người nói rằng: “Hãy sống như thể hôm nay là ngày cuối cùng”. Có lẽ như vậy thì bạn mới biết trân quý thời gian và trân quý cuộc sống. Người ta sợ chết đa phần cũng vì vẫn còn nhiều điều tiếc nuối. Vì vậy hãy sống hết mình và trọn vẹn từng phút giây, để cho bất kể điều gì xảy ra thì cũng có thể vui vẻ đón nhận. 7. Cái gì dễ làm nhất? Đó là làm người khác đau buồn. Chỉ cần một lời nói vô tâm, một cử chỉ thiếu tế nhị, bạn cũng có thể khiến cho đối phương suy nghĩ đau buồn mãi không thôi. Lời nói vô tình mà người nghe hữu ý, mỗi người đều có hoàn cảnh sống và tư tưởng khác nhau, vì vậy không thể ăn nói và hành động quá tùy tiện. Cũng không nên lấy lý do thẳng tính mà làm tổn thương người khác, chân thật nhưng cũng cần phải có thiện lương. 8. Chiến thắng nào gian lao và khó thành công nhất? Chiến thắng CHÍNH MÌNH... Những câu trả lời ngắn gọn, thâm thúy ở trên hy vọng đã giúp bạn thêm thấu hiểu nhân sinh muôn màu. NGHIỆP BÁO Khi con chim còn sống, nó ăn kiến. Khi chim chết, kiến ăn nó. Thời gian và hoàn cảnh có thể thay đổi bất cứ lúc nào, Vì vậy, đừng nhục mạ, đừng làm khổ bất cứ ai trong đời sống này. Bạn có thế đầy quyền lực ngày hôm nay, Nhưng đừng quên rằng, Thời gian còn nhiều quyền lực hơn bạn. Một cây có thể làm được hàng triệu que diêm, Nhưng một que diêm cũng có thể thiêu hủy được hàng triệu cây. Hãy là người tốt và làm những điều tốt. Thử nghĩ mà xem Thượng Đế cấu tạo cơ thể con người một cách rất hợp lý, Nhưng sao chúng ta lại không xử dụng nó theo đúng ý của Ngài: 1-Ngài đặt hai mắt chúng ta ở đằng trước, vì Ngài muốn chúng ta luôn hướng tới phía trước, chứ không phải để chúng ta cứ ngoái nhìn về những sự việc ở phía sau. 2-Ngài đặt hai tai chúng ta ở hai bên là để chúng ta nghe từ hai phía, cả lời khen lẫn tiếng chê, chứ không phải để chúng ta chỉ nghe từ một phía hoặc chỉ để nghe những lời tâng bốc êm tai.